Ukraynanın SOCAR-ı boykota çağırışı: mürəkkəb ikili loyallıq haqqında düşüncələr

Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev Bakıda Rusiya prezidenti Vladimir Putini qəbul etdikdən və bunun ardınca SOCAR və "Qazprom" arasında qaz biznesində əməkdaşlıq haqqında saziş imzalandıqdan sonra Ukrayna bloqosferi Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətini (SOCAR) boykot etmək çağırışına başladı. Bu reaksiya Rusiyanın davam edən təcavüzü nəticəsində bərbad vəziyyətə  düşmüş Ukraynada mürəkkəb emosiyalar və siyasi hesablaşmalar şəbəkəsini əks etdirir. Ukrayna hakimiyyəti bu məsələ ilə bağlı susur və cəmiyyətdə, görünür,  ümumi laqeydlik hissi hökm sürür, baxmayaraq ki, üstünlük təşkil edən əhval-ruhiyyə açıqlıqdan uzaqdır.

Ukraynalıların narazılığı: müharibəyə və itkilərə reaksiya

Ukraynalıların, xüsusən də bloqosferdə ifadə etdikləri narazılıq Rusiyanın hücumu nəticəsində yaranmış dərin itkilər və məhrumiyyətlərdən qaynaqlanır. Ukrayna böyük insan və maddi itki verib, ölkə tükənmiş və müəyyən mənada ümidsiz vəziyyətə düşüb. Bu emosional fon Rusiya ilə istənilən əməkdaşlığı son dərəcə həssas və potensial təhrikedici edir.

Bu motivləri başa düşmək vacibdir, ancaq  onu da qeyd etmək vacibdir ki, SOCAR və Azərbaycan Ukraynaya siyasi və humanitar dəstəyin verilməsində rol oynayıblar. Lakin burada əsas diqqət həmin töhfələrə yox, Azərbaycanın hərəkətinin və Ukraynanın reaksiyasının daha geniş kontekstinə yönəlir.

Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpasına gedən uzun yolu

Azərbaycanın öz ərazi bütövlüyünü bərpa etmək cəhdlərinin tarixi onun hazırkı diplomatik və iqtisadi strategiyalarını başa düşmək üçün faydalı obyektiv (linza) verir. Sovet İttifaqının süqutundan  sonra Azərbaycan Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş torpaqlarının 20%-ni geri qaytarmaqda əzmli idi. Bugünkü Ukraynadan fərqli olaraq, Azərbaycan Birləşmiş Millətlər Təşkilatı, ATƏT və Avropa Şurası kimi beynəlxalq qurumlar istisna olmaqla, digər ölkələrdən Ermənistanın işğalçı kimi tanınmasını tələb etmirdi. Qeyd edək  ki, postsovet məkanında heç bir dövlət Azərbaycan ərazilərinin işğalını tanımadı və BMT Təhlükəsizlik Şurasına üzv dövlətlər işğalçı qüvvələrin qeyd-şərtsiz çıxarılmasını tələb etmədilər.

Belə təmkinli yanaşma Azərbaycanda tez-tez məyusluğa səbəb olurdu, lakin ölkə diplomatik danışıqlara və beynəlxalq əməkdaşlığa sadiq qalaraq, eyni zamanda hərbi həllin mümkünlüyünə hazırlaşırdı.

Diplomatiyanın ağrılı reallığı

SOCAR-ın ukraynalı tənqidçiləri ilə debata girən Azərbaycan bloqosferi Ukrayna liderlərinin azərbaycanlılara qarşı törədilmiş işğala və vəhşiliklərə görə məsul olan erməni prezidentlərlə əl sıxmalarını tez-tez xatırlayır. Lakin fakt faktlığında qalır:  prezidentlər Heydər Əliyev və İlham Əliyev də Xocalı soyqırımında ittiham olunan erməni prezidentlər Köçəryan və Sarqsyanla görüşüb, mütəmadi danışıqlar aparıblar. Gərginlik və dərin ədalətsizlik hissilə qeyd olunan bu görüşlər Azərbaycan tərəfindən böyük cəsarət və strateji səbir tələb edirdi.

Bu danışıqlar gələcək münaqişədən və insan itkisindən qaçmaq istəyilə bağlı idi. Bunu Azərbaycanın Ermənistan iqtisadiyyatına və Qarabağın erməni əhalisinə neft gəlirlərini yatırmağa hazır olması bundan xəbər verir ki, 5 milyard dollarlıq təşəbbüs bunu sübut edir. Bu təşəbbüs  Azərbaycan və Ermənistan liderləri arasında vasitəçi kimi çıxış  edən Belarus prezidenti Aleksandr Lukaşenko ilə müzakirə edilmişdi. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpası ilə nəticələnən 2020-ci il müharibəsi onilliklər boyu uğursuz diplomatiyadan sonra son vasitə kimi qəbul edildi.

Ukrayna və Azərbaycan arasında paralellər

Ukraynanın Rusiya ilə indiki çətin vəziyyəti Azərbaycanın Ermənistanla keçmiş problemlərinə bənzəyir. Krımın və Donetsk vilayətinin bir hissəsinin işğalına baxmayaraq, Ukrayna prezidentləri Petro Poroşenko və Vladimir Zelenski Putinlə danışıqlar aparmağa davam etdilər ki, bu da Azərbaycanın Ermənistanla danışıqlardakı təcrübəsinə çox oxşayır.

Lakin Azərbaycandan fərqli olaraq, Ukrayna öz işğalçısı ilə bütün əlaqələrini kəsmədi. O,  Rusiya neft və qazının öz ərazisindən tranzitinə icazə verməyə davam etdi, hətta davam edən münaqişə şəraitində taxıl ixracı ilə bağlı danışıqlar apardı. 2024-cü ilin iyulunda Zelenskinin BBC-yə müsahibəsində bildirdiyi kimi, Putinlə danışıqlar aparmağa hazır olması Əliyevlərin yanaşmasına bənzər praqmatik yanaşmanı əks etdirir. Zelenski bildirib ki, sülh danışıqları bərpa olunarsa, Putin də daxil olmaqla, Rusiyada hakimiyyətdə olan hər kəslə danışıqlara hazır olacaq. Onun sözləri bu cür münaqişələrdə liderlərin üzləşdikləri çətin seçimi önə çıxarır. Belə ki, son məqsəd, müharibənin başa çatması ona görə məsuliyyət daşıyanlarla qarşılıqlı əlaqə tələb edir.

Beləliklə,

Ukrayna bloqosferində SOCAR-ı boykot çağırışları Rusiya müharibəsinin açdığı dərin yaralardan qaynaqlanan emosional reaksiya kimi qiymətləndirilə bilər. Lakin Azərbaycanın diplomatik tarixini və ərazi bütövlüyünə çoxdan can atdığını başa düşmək dəyərli kontekst verir. Eləcə də Ukrayna bu gün müharibənin mürəkkəb reallıqlarına və diplomatiyaya yönəlməlidir, Azərbaycan keçmişdə oxşar problemlərlə üzləşib. İki ölkə arasında paralellər liderlərin sülh səylərində etməli olduqları çətin seçimi önə çəkir, baxmayaraq ki, bu seçim böyük əzablara görə  məsuliyyət daşıyan qarşı tərəflə əlaqəni nəzərdə tutur.

*İkili loyallıq, iki ayrı, çox vaxt əks maraqlara eyni vaxtda sədaqət mənasını verən etik və siyasi bir termindir, nəticəsi maraqların toqquşmasıdır.