Azərbaycan: iki "Günəş" arasında (35 il sonra)

Azərbaycanın siyasətinin bərpa olunan enerji mənbələrinə (BEM) doğru dəyişməsi ölkənin qazla işləyən istilik elektrik stansiyalarından (İES) ənənəvi asılılıqdan əhəmiyyətli dərəcədə uzaqlaşması ilə xarakterizə olunur. COP-28 zamanı prezident İlham Əliyevin formalaşdırdığı bu strateji dönüş qaz ixracının artırılması üçün ənənəvi yanacaq növlərindən azad olmaqla yanaşı eyni zamanda yaşıl energetika sahəsində ölkənin  potensialının möhkəmləndirilməsinə yönəlib.

Hazırda Azərbaycanda elektrik enerjisi istehsalının 93%-i qazla işləyən İES-lərdə istehsal olunur. Bu güclü asılılıq bərpa olunan mənbələrdən alternativ enerji mənbələrinə keçidin təcililiyini önə çəkir. Təkcə 2022-ci ildə ölkədə 28,998 milyard kVt / saat elektrik enerjisi istehsal edilib, su elektrik stansiyalarının payı 6%-dən bir qədər çox, bərpa olunan enerji mənbələrinin payı isə cəmi 0,7% təşkil edib.

Bu keçidin iqtisadi əsaslandırılması inandırıcıdır. İES-ə verilən qaz nisbətən aşağı qiymətə - min kubmetrə görə 120 manata və ya 70 dollara tədarük edilir. Müqayisə üçün deyək ki,  son üç ildə Avropada qazın qiymətləri min kubmetrə görə  200 ilə 2200 dollar arasında dəyişib. Hətta qiymətlərin nisbətən aşağı olduğu Türkiyədə belə qiymətlər Azərbaycan İES-lərində olduğundan  xeyli yüksək olaraq qalır.

İES-i bərpa olunan enerji mənbələrilə tamamilə əvəz etməkdən ötrü Azərbaycan 9 qiqavat güc yaratmalıdır. Hazırda İES saatda 3 gigavat istehsal edərkən, müxtəlif istismar amillərinin nəzərə alınması əlavə güc tələb edir. Qiymətləndirmələr göstərir ki, bərpa olunan enerji mənbələri sahəsində bu gücə nail olmaq üçün 6-8 milyard dollar investisiya tələb olunur ki, bu da bir kVt üçün təxminən 800 dollar təşkil edir.

Bu keçidin potensial faydaları əhəmiyyətlidir. İES-də qaz istehlakına zərurəti  aradan qaldıraraq, Azərbaycan hər il 5 milyard kubmetr qaza qənaət edə bilər ki, bu da ixraca yönləndirilə bilər. Ən sadə hesablamalara görə, bu, 2,5 milyarddan 5 milyard dollar arasında illik gəlir gətirə bilər ki, bu da 3-5 il ərzində bərpa olunan enerji mənbələri üzrə layihənin sürətlə özünü doğrultmasına gətirib çıxarar.

Lakin bərpa olunan enerjinin inkişafına hazırkı yanaşmada problemlər qalmaqdadır. Azərbaycanın yaşıl enerji infrastrukturu üçün idxal olunan avadanlığından və stansiyalardan asılılığı texnoloji asılılıqla bağlı narahatlıq doğurur. Üstəlik, BƏƏ kimi şübhəli ekoloji göstəriciləri olan ölkələrdən satınalmalar bərpa olunan enerjinin pionerlərilə strateji tərəfdaşlığın vacibliyini ortaya qoyur.

Xəzinədə 70 milyard dollardan çox mühüm maliyyə ehtiyatı olan Azərbaycan bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə üzrə qabaqcıl texnologiyalara birbaşa investisiyalar üçün vəsaitə malikdir. Ölkə bu sahədə aparıcı novatorlarla tərəfdaşlıq münasibətləri quraraq, gələcək nəsillər üçün həm iqtisadi rifahı, həm də ətraf mühitə qayğıkeş münasibəti təmin edərək davamlı və tam bərpa olunan enerji sektorunun yaradılması üçün öz maliyyə resurslarından istifadə edə bilər.

Üçsəviyyəli strategiyaya keçid

Azərbaycanın bərpa olunan enerji strategiyasında paradiqma dəyişikliyi, idxal texnologiyaların passiv istehlakçı rolundan etibarlı, özünü təmin edən bərpa olunan enerji sektorunun aktiv memarlarına keçid lazımdır. İnsan kapitalının, iqlim üstünlüklərinin və təbii resursların qovşağında yerləşən Azərbaycan neftdən indiki asılılığı kimi,  bərpa olunan enerji mənbələrini öz iqtisadiyyatının özəyinə çevirməyə hazırdır.

Bu transformasiyaya nail olmaq üçün kompleks üçsəviyyəli strategiya qəbul edilməlidir:

Elm: bərpa olunan enerji mənbələri texnologiyalarının inkişafı üçün güclü tədqiqat aparatı yaradılmalıdır. Bu, araşdırmalar və işləmlər sahəsində milli təşəbbüslərlə birlikdə bu sahədə qlobal inkişafın sistematik öyrənilməsini nəzərdə tutur. Ölkənin elmi istedadlarının bu çərçivədə cəmləşməsi innovasiyalar və rəqabət qabiliyyətinin təşviqi üçün birinci dərəcəli əhəmiyyət daşıyır.

İstehsal: bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə üçün avadanlıq və materiallardan ötrü  elmi tədqiqatlarla tandemdə etibarlı istehsal güclərinin yaradılması vacibdir. Bu, elmi tədqiqatların istehsal imkanları ilə inteqrasiyasını tələb edir, nəzəri innovasiyalar və praktik tətbiq arasında sinerji yaradır.Yaşıl sənaye məhsullarının istehsalı üçün istehsal birliklərində konstruktor  bürolarının yaradılması istehsalın səmərəliliyini və uyğunlaşmasını daha da artıra bilər.

Xidmət: bərpa olunan enerji mənbələri infrastrukturunun uzunmüddətli həyat qabiliyyətini  təmin etməkdən ötrü texniki xidmət  müəssisələri əvəzolunmazdır. Bu təşkilatlar avadanlıqların təmiri, profilaktiki xidmət və texnoloji dəstəyə cavabdeh olacaq və bununla da bərpa olunan enerji obyektlərinin istismar bütövlüyünə zəmanət veriləcək.

Qeyd etmək vacibdir ki, bərpa olunan enerji konsepsiyası külək və günəş enerjisi kimi ənənəvi mənbələrdən kənara çıxır. O, enerji səmərəli tikinti materiallarını, kompozit materialların və elektromobillər üçün akkumulyatorların istehsalı daxil olmaqla, innovasiya həllərinin spektrini əhatə edir. Azərbaycan bu müxtəlif istiqamətləri əhatə etmək üçün bərpa olunan enerji mənbələrinin tətbiqi sahəsini genişləndirməklə dayamlı inkişafa və texnoloji tərəqqiyə çoxşaxəli yanaşmadan faydalana bilər. Azərbaycanın bərpa olunan enerji mənbələrinin üçsəviyyəli inkişaf strategiyasına keçidi iqtisadiyyatın diversifikasiyası, ətraf mühitə qayğı və texnoloji liderlik yolunda mühüm addımdır. Azərbaycan elmi tədqiqatlara üstünlük verməklə, daxili istehsal potensialını artırmaqla və etibarlı xidmət infrastrukturunu yaratmaqla özünü bərpa olunan enerji mənbələri üzrə innovasiyalar sahəsində özünü dünya pioneri kimi göstərə bilər, gələcək nəsillər üçün yeni inkişaf və firavanlıq yolları aça bilər.

Üçlük strategiyası

Dünya energetika dinamikasında dəyişən tendensiyalar fonunda Azərbaycan neftə yönələn iqtisadiyyatdan bərpa olunan enerji mənbələri sahəsində innovasiyalar mayakına transformasiya yoluna başlamağa hazır olan kritik mərhələdədir. Öz enerji portfelinin diversifikasiyasının strateji imperativini başa düşən Azərbaycan ekoloji təmiz enerji ixracının və texnoloji məharətin mərkəzi yer tutacağı gələcəyi görür.

Bu baxışın yaranması 1980-ci illərin sonlarına, bərpa olunan enerji mənbələri potensialı toxumlarının ilk cücərməyə başladığı vaxta təsadüf edə bilər. Təəssüf ki, inersiya və köklü inanclar tərəqqiyə mane oldu, üstünlük təşkil edən əhval-ruhiyyə Azərbaycanın zəngin neft və qaz ehtiyatları fonunda bərpa olunan enerji mənbələrinin inkişafının iqtisadi baxımdan həyat qabiliyyətli olmaması ilə bağlı keçmiş sənaye və energetika naziri Natiq Əliyevin fikirlərilə üst-üstə düşdü. Lakin kök atmış doqmalara meydan oxuyan və ölkədə enerjinin gələcəyi haqda müzakirələri qızışdıran “Azərbaycan: iki Günəş arasında” yazısı ilə dəyişiklik küləkləri əsməyə başladı.

Bu diskursda əsas yeri şəxsiyyətin, cəmiyyətin, dövlətin maraqlarının harmonik uyğunluğu, habelə dövlətin, onun qonşularının və əlaqədar güclərin maraqlarının uyğunlaşdırılması nəzərə alınmaqla, bərpa olunan enerji mənbələrinin inkişafına vahid yanaşmanın tərəfdarı olan üçlük strategiyası konsepsiyası tutur.

Qeyd etmək vacibdir ki, üçlük strategiyası sadə iqtisadi imperativlərdən kənara çıxır və razılaşdırılmış maraqlar üçlüyünü əhatə edir: şəxsiyyət-cəmiyyət-dövlət. Məsələn, ölkələr közərmə lampalarından işıq-diod lampalarına keçdikcə təkcə istehlakçılar elektrik enerji xərclərinin azaldılması şəklində fayda əldə etmirlər, həm də ənənəvi yanacaq üçün subsidiyalar yükündən azad olan dövlət xəzinəsi də fayda əldə edir. Bu simbiotik münasibətlərdə ayrı-ayrı adamların, cəmiyyətin və dövlətin maraqları üst-üstə düşür, harmoniya və tərəqqiyə kömək edir.

Bundan əlavə, Azərbaycanın bərpa olunan enerji mənbələrinə yön almasının geosiyasi nəticələrini qiymətləndirmək mümkün deyil. Özünü dünya arenasında bərpa olunan enerji mənbələri istehsalçısı və investoru kimi göstərməklə Azərbaycan regional sabitliyə və inkişafa töhfə verə bilər, qonşu güc dövlətləri razılaşdırılmış maraqlar üçlüyünə cəlb edə bilər: ölkə-qonşular-güc dövlətləri. Belə strateji harmoniya təkcə Azərbaycanın geosiyasi mövqeyini möhkəmləndirmir, həm də yaşıl enerji  arteriyaları vasitəsilə dünyanın qalan hissəsilə qarşılıqlı əlaqəyə xidmət edir.

Nəticədə bu daxili və xarici üçəm-əkizlərin birləşməsi Azərbaycanın daxili birliyini və xarici rifahını vəd edir. Ölkə davamlı inkişaf, innovasiyalar və inklüzivlik prinsiplərini əldə rəhbər tutaraq bu transformasiya yoluna qədəm qoyarsa, gələcək nəsillər üçün daha parlaq və ekoloji gələcəyə yol açacaq.

AZƏRBAYCAN: İKİ «GÜNƏŞ» ARASINDA (2009-ci il) 

1988-ci ilin yayının sonunda Azərbaycan Dövlət Plan Komitəsində keçirilən iclasda mənim “Molodyoj Azerbaydjana” qəzetində dərc olunan «Küləklər hara əsir?» adlı məqaləm müzakirə olunmuşdu. Məqalə ölkədə alternativ energetikanın inkişafı probleminə həsr edilmişdi. Bir qədər dəqiq desək, söhbət “Günəş” alternativ energetikanın inkişafı dövlət proqramının həyata keçirilməsindən gedirdi. O, SSRİ-nin irimiqyaslı “Energetika” layihəsinin törəmə proqramı idi.

İttifaq proqramı alternativ energetikanın (külək-günəş energetikası, enerjiyə qənaət texnologiyaları) aktiv inkişafını nəzərdə tuturdu. Hesablama çox sadə idi. SSRİ istehlak planında idxaldan asılı idi və başlıca olaraq əmtəənin böyük hissəsi: yeyinti məhsullarından tutmuş çoxişlənən mallara kimi neft ixracı hesabına əldə edilirdi. 80-ci illərin ortalarında dünyada neftin qiyməti aşağı yuvarlanmağa başladı, neft dollarları axını azaldı. Bu isə nəticədə istehlak bazarında böhranı daha da ağırlaşdırdı. Sovetlərin neft hasilatını artırmaqdan başqa yolu yox idi (təsadüfi deyil ki, neft aşkarlıq və yenidənqurma ilə birgə yeni Sovet siyasətinin prioriteti oldu). Neft ixracını artırmağın başqa bir yolu alternativ energetika olmalı idi. Onun geniş miqyaslı tətbiqi nəticəsində ənənəvi yanacaq növlərinin istfadəsinin azaldılması gözlənilirdi. Qənaət edilən həcmi ixraca göndərib, ölkəyə neft dollarları axınını artırmaq nəzərdə tutulurdu. Amma israfçı, enerji daşıyıcıları ilə pozulmuş sovet sistemi enerjiyə qənaət və alternativ enegetikaya o qədər az diqqət yetirirdi ki, Kommunist Partiyasının bu istiqamətdə sıçrayış etmək cəhdləri falstart (yanlış start) oldu.

Məqalədə sübut edirdim ki, «Günəş» proqramı yerində sayır və formal xarakter daşıyır. Aqrosənaye sektoru üçün gətirilən 16 kilovatlıq külək energetika qurğuları formal olaraq quraşdırılır və praktik olaraq istifadə edilmirdi. Buzovna qəsəbəsində buraxılmağa başlayan günəş suqızdırıcıları (kollektorlar) maraq doğurmadı. Onlar Bakının cəmi bir neçə obyektində quraşdırıldı və ya zəif istifadə edildi, ya da istifadə olunmadı. Bu istiqamətdə tədqiqatlar günəş və küləklə bol olan ölkənin elmi dairələrini də az maraqlandırırdı. Elmlər Akademiyasında bir yaşlı tədqiqatçısı olan düşkün bir laboratoriya, Maştağa qəsəbəsində isə hər kəs tərəfindən unudulmuş İttifaq əhəmiyyətli “Vetroen” külək energetika qurğusunun təcrübə poliqonu vardı. Neftçala şəhərində külək energetikası qurğularının istehsalı üzrə zavodun tikintisi uzadılırdı. Layihə SSRİ Dövlət Plan Komitəsi tərəfindən təsdiq edilmişdi, amma həyata keçirilmədi.

“Günəş” proqramı qəbul ediləndən sonra keçən 20 ildə Azərbaycanda alternativ energetikaya yanaşmada elə bir dəyişiklik olmayıb. Məmurlar “alternativ energetika” söz birləşməsinə yenə də süst və hətta qıcıqla reaksiya verirlər. Onlar energetikanın bu növünə öz mənfi münasibətlərini onun maya dəyərinin yüksək olması, qeyri-rentabelliliyi ilə izah edirlər. Amma nahaq yerə. Alternativ energetika dünyada, xüsusən özünün təbii enerji resursları olmayan qabaqcıl inkişaf etmiş ölkələrdə yetərincə sərfəli, perspektivli, dinamik inkişaf edən istiqamətdir.   

Bizim məmurlar məsələni düzgün qiymətləndirməmiş, və ya sadəcə, mahiyyətinə varmamışlar. Əksinə, neft ölkəsində alternativ energetika həddən artıq əlverişlidir. Məsələ burasındadır ki, alternativ energetika elektrik enerjisi və istilik istehsal edəndə yanacaq qismində tükənməz ehtiyatlardan – günəş, külək, su və s. istifadə edir. Ənənəvi energetika isə tükənən ehtiyatlardan – qaz və neftdən istifadə edir. Alternativ energetikanın ənənəvi energetika ilə əvəzlənməsi şərti yanacağın azad edilməsinə gətirib çıxarır və onun ixracına şərait yaradır. Bu əməliyyatdan gələn mənfəət yetərincə böyükdür.

Çoxsaylı istiqamətlərdən bir neçəsi üzrə təxmini hesablamalar bunu sübut edir.

Günəş su qızdırıcıları

Azərbaycanda ildə ən azı 270 günəşli gün var. Bu da su qızdırıcılarının köməyi ilə isti su istehsalı üçün günəş enerjisindən aktiv istifadə etməyə imkan verir. Onların istifadəsi daha çox fərdi evlərdə və müəssisələrdə sərfəlidir. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, kənd yerlərində 4 mln-dan artıq adam yaşayır. Orta statistik ailənin 4 nəfərdən ibarət olduğunu və Abşeronda çoxlu sayda fərdi evlərin mövcudluğunu nəzərə alsaq, onda ölkədə 1 mln-a yaxın fərdi ev olmalıdır. Şərti olaraq demək olar ki, hər bir ailə gündə 100 litr isti su istifadə edir, onun istifadəsi üçün isə 4 kVt elektrik enerjisi lazım olacaq. 1 kVt-ın istehsalı üçün qazın 1 min kubmetrinin qiyməti 150 $ olanda 350 qram şərti yanacaq (ş/y) sərf edilir.

4kVt X 270 gün = 1080 kVt X 1.000.000 ev = 1.080.000.000 kVt X  350 qram  ş/y = 378.000 ton  ş/y X $150 = $56,7 mln.

Nəticədə əhali ümumilikdə $56,7 mln  qənaət edir.

Boylerlərin mövcud olacağı halda isə o daha çox pulsuz

isti su işlədəcək və bununla da həyat səviyyəsini və komfortunu artıracaq. İkincisi, dövlət 56,7 $-ı öz vətəndaşlarının hesabına deyil, yanacağın ixracı yolu ilə qazanacaq. Boylerləri, bakları və digər komplektləri özü istehsal edəcəyi halda onun quraşdırılması təxminən 300 $-a başa gələcək.

 Quraşdırılma 4-6 ilə öz xərcini çıxaracaq.

Yel dəyirmanları

Külək energetikası getdikcə daha perspektivli olur. Yeni texnologiyaların tətbiqi Yel Enerji Qurğularında (YEQ) 1 kVt elektrik enerjisi istehsalının maya dəyərinin 0,6 $-a qədər azalmasına gətirib çıxarıb. Son 20 ildə maya dəyərinin 2-3 dəfə azalmasını nəzərə aldıqda külək energetikasının maya dəyərinin gələcəkdə də azalacağını proqnozlaşdırmaq olar.

Azərbaycan, ilk növbədə Abşeron yarımadası külək energetikasının inkişafı üçün perspektivlidir. Ölkənin külək energetikası kadastrına əsasən, Abşeronda küləyin orta illik sürəti 8 m/s çatır, bu da yaxşı göstəricidir. İri YEQ-in işləməsi üçün isə 4 m/s də kifayət edir. İldə belə günlərin sayı 300-dən az deyil.

Ümumi güvvəsi 1000 mVt olan YEQ şəbəkəsinin tikintisi ildə 2,5 mln tona qədər ş/y-a qənaət etmək, yaxud idxaldan $378 mln  gəlir əldə etməyə imkan verəcək.

1000 mVt = 1.000.000 kVt X 24 saat = 24.000.000kVt/s X  300 gün = 7.200.000.000 kVt/il X 350qr ş/y = ildə 2.520.000 tonn ş/y X  $500 = $378.000.000

Ümumi qüvvəli YEQ şəbəkəsinin qiyməti 800 mln $ təşkil edəcək. (YEQ qiyməti 1 kVt-a görə 800 $ hesabı ilə müəyyənləşdirilir). Layihənin xərcini ödəmə müddəti 3 ildir.

Qənaətli (fluoressensiyalı) lampalar

Dünyanın aparıcı ölkələrində neçə ildir ki, ənənəvi közərmə lampalarının qənaətli fluoressensiya və başqa lampalara dəyişilməsi kampaniyası gedir. Belə lampalar 5 dəfə qənaətlidir.

Belə bir proqramın Azərbaycanda qəbul edilməsi böyük qazanc vəd edir. Əgər nəzərə alsaq ki, 2 mln ailə gündə  işıqlandırma üçün 4 mln kVt sərf edir, qənaətli lampalar tətbiq edilsə, istehlak 800 min kVT-a qədər azala bilər. İllik elektrik enerjisi qənaəti 1,168 mln kVT və ya 408 min ton yanacaq edər. Qənaət edilmiş yanacağın ixracından gəlir isə ildə $61,2 mln təşkil edər.

1,6 kVT Х 2.000.000 təsərrüfat = 3.200.000 kVt Х 365 gün = 1.168.000.000 kVt/il Х 350 qram  ş/y = 408.000 ton ş/y Х $500 = $61.200.000

Beləliklə, təkcə üç mövqe üzrə əhalinin ümumi qənaəti və ölkənin yanacaq ixracından gəliri  ildə $0,5 mlrd təşkil edər.

Ekoloji üstünlükləri də unutmaq lazım deyil. Təkcə göstərilən hesablamalarla atmosferə öldürücü maddələrlə qarışıq karbon qazı tullantısı ildə 6 mln ton azalar. Əgər alternativ energetikanın miqyaslı inkişafını götürsək...?

Alternativ energetikanın perspektivinin başqa nümunələrini də gətirmək olar, məsələn, fotoelektrik işıq dəyişdiricisi, «günəş evləri». Sonuncular bir çox ölkələrdə getdikcə daha çox tikilir. "Günəş evləri"nin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, günəş şüalanmasından maksimal istifadə edilir, o, istiliyə çevrilir və evdə çox az itkilərlə saxlanılır. Belə evlərdə ənənəvi enerjinin məsrəfi 40-60% azalır.

Analiz göstərir ki, alternativ energetikanın istifadəsi neft ölkəsinə ikiqat faydalıdır. Ənənəvi yanacağın daxildə sərfiyyatı azalır və qənaət edilmiş həcmin ixracı külli miqdarda vəsait toplamağa imkan verir. Həmin vəsait alternativ energetikanın geniş inkişafına yönəldilə bilər. Alternativ energetika nə qədər inkişaf etsə, o qədər çox yanacaq resursuna qənaət edilir və ölkə daha çox gəlir əldə edir. Perspektivdə biz yüksək texxnologiyaların inkişafı ilə günəş, külək və s-dən alınan enerjinin kütləvi istehlakçısı və idxalçısına çevrilirik.

Hər bir ölkənin inkişafının əsaslandığı prioritet sahələr var (HSK, aqrar sektor, maliyyə, İKT). Azərbaycan üçün bu sahə alternativ energetika ola bilər. O, elm-istehsal-istehlak dövrəsini ehtiva etməlidir:

-elmi baza (institutlar, sınaq poliqonları, ixtisaslaşdırılmış fakültələr),

-fototermik və fotoelektrik işıq dəyişdiriciləri, külək dəyirmanları, xüsusi tikinti materialları və s. istehsalı üzrə sənaye kompleksləri

-işıq və istilik istehsal edən alternativ stansiyalar.

Əlbəttə, bunun üçün yeni möhtəşəm “Günəş-2” milli proqramına ehtiyac var. Bu, şübhəsiz, Azərbaycanı dünyanın yüksək texnologiyalı ölkələri sırasına çıxara bilər. 

Oktyabr,2009-ci il

Mehman Əliyev, Turan İA direktoru