Cəmil Həsənlinin “Təbriz-1946-cı il: Milli Hökumətin Zəfər və Faciəsi” kitabı çapdan çıxıb

Tarix elmləri doktoru Cəmil Həsənlinin 2024-cü ilin son günündə “Təbriz-1946-cı il: Milli Hökumətin Zəfər və Faciəsi” kitabı çapdan çıxıb.

Cəmil Həsənli Amerikanın Səsinə bildirib ki, bu onun Güney seriyasından (İran Azərbaycanı-red) ikinci kitabıdır.

“Birincisi (Güney Azərbaycan: Tarixin yol ayrıcında, 1939-1945)” ötən il – 2023-cü ildə nəşr edilmişdi. Şükür ki, bu mövzunu tamamlaya bildik. Hər iki kitab "Qanun Nəşriyyatı"nda işıq üzü gördü. Təəssüf doğuran odur ki, mənim yeni nəşr olunan kitablarımın ilk oxucusu olan Natiq Cavadlı (Meydan TV-nin həbsdə olan əməkdaşı-red) azadlıqda deyil. Penitensiar xidmət də bu kitablarıın cəzaçəkmə və həbs yerlərinə buraxılmasına “sanksiya” qoyub”, müəllif qeyd edib.

Kitabın ümumi həcmi 624 səhifədir.

Həsənli deyib ki, kitabda maraqlı foto materiallar yer alıb.

“Bəzi fotolar birinci dəfədir nəşr edilir. Buna görə tanınmış jurnalist Nailə Balayevaya münnətdaram. Nailə xanım 21 Azər hərakatının rəhbərlərindən olan yaxın qohumu Sadıq Badiqanın şəxsi arxivindən çox maraqlı fotoları bizimlə bölüşdü. Onlar fotoblokda öz əksini tapıb”.

Onun sözlərinə görə, kitabda 1945-1946-cı illərin 21 Azər hərakatına münasibətdə mühüm rol oynamış Sovet rəhbərləri Stalin və Molotovun fotoları sol tərəfdə, İran hökumətinin rəhbərləri Məhəmməd Rza Şah və Baş nazir Qəvam əs-Səltənə sağ tərəfdə verilib. Onların ortasında hərəkatın lideri Seyid Cəfər Pişəvərinin parlaq obrazı diqqəti cəlb edir. Bu kompazisiya və kitabın üz qapağında “Təbriz – 1946-cı il” yarımbaşlığının böyük fonda verilməsi ayrıca məna kəsb edir. Kitab 1946-cı ildə Təbrizdə və bütövlükdə Güney Azərbaycanda, onun ətrafında baş verən dramatik hadisələrin tarixi, milli və mənəvi mənzərəsini özündə əks etdirir”, o qeyd edib.

Həsənli deyib ki, bu kitab onun daha əvvəl bu mövzuda yazdıqlarından fərqlənir.

“Əvvələ qeyd edim ki, qeyd edilən mövzuda mənim Azərbaycan dilində sonunci kitabım 23 il əvvəl nəşr edilib. Bu 23 il ərzində çoxlu yeni materiallar üzə çıxdı. Məsələn, əvvəllər Rusiya arxivlərində gizli fondda saxlanan Stalinlə Qəvam əs-Səltənənin, Stalinlə şahın bacısı Əşrəf Pəhləvinin danışıqlarının stenoqramları, habelə yüzlərlə qiymətli arxiv sənədləri açıqlandı. London Universitetində işlədiyim dövrdə fürsətdən istifadə edib Riçmondda yerləşən Britaniya Milli Arxivinin 1946-cı ilin Azərbaycan böhranı ilə bağlı materiallarını toplaya bildim. Mövzu ilə bağlı son tədqiqatları nəzərdən keçirə bildim. Onu da deyim ki, bu kitabda geniş istifadə edilmiş Azərbaycan Prezidentinin Siyasi Sənədlər Arxivində saxlanılan Milli hökumətin fondundakı (Fond 1, Siyahı 89) yüzə yaxın qovluq artıq qapalı fonddadır. Onları tədqiqatçılara vermirlər. Bilmirəm niyə?

Eyni zamada Azərbaycan oxucuları ilk dəfə olaraq bu kitabda 21 Azər hərəkatı, Milli Hökumətin zəfər və faciəsini özündə əks etdirən Sovet təhlükəsizlik orqanlarının (KGB) arxiv sənədləri ilə tanış ola biləcəklər. Pişəvəriyə və 21 Azər hərəkatına münasəbətdə Sovetlərin gerçək üzü məhz bu sənədlərdə əks olunub.

Bir sözlə dedektivə bənzər dramatik bir tarix! Hadisələrin, proseslərin sehrinə düşəçəksiniz, özünüzü tarixin içində hiss edəcəksiniz. Milli tarix və taleyimizin film kimi yaddaqalan bir abidəsidir”, müəllif qeyd edib.