Diqqətdən kənar qalıb formalaşmayan mədəniyyət - İanə mədəniyyəti nəyə görə inkişaf etmir?

Azərbaycanda ianə mədəniyyəti zəngin tarixi keçmişə malik olsa da, müasir dövrdə bu ənənənin qarşılaşdığı problemlər də az deyil. İanələrin hədəf auditoriyaya çatması ilə bağlı şəffaflıq məsələləri, insanların inamının azalması və davamlı dəstək mexanizmlərinin olmaması bu sahədə əsas problemlərdən biridir. Həmçinin, ianə mədəniyyətinin təbliğatının zəif olması cəmiyyətin daha geniş təbəqələrində bu anlayışın inkişafına mane olur. İanələrin sosial təsirini artırmaq üçün həm maarifləndirmə, həm də müasir həllər vacibdir.

Avropada formalaşan ianə mədəniyyəti

Sosioloq Sahib Altay deyir ki, ianəçiliyin inkişafı, təkcə maddi yardım etməkdən daha geniş bir sosial və mədəni mənaya malikdir. Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində ianəçilik, əsasən sosial dəyərlər, elmin və sənətin inkişafı məqsədilə formalaşmışdır. Onun sözlərinə görə ianəçilik mədəniyyəti, xüsusilə Avropa tarixində kilsə və dini təşkilatlarla bağlı başlanmış və zamanla hər hansı bir cəmiyyətin sosial inkişafına dəstək olmaq məqsədini güdmüşdür.

"Renesans dövründə, Avropada ianəçilik və sənətə dəstək vermək adət halına gəlmişdir. Məsələn, İtaliyada məşhur Medici ailəsi, öz sərvətini incəsənət və elm sahələrinə yönəldərək bu sahələri dəstəkləmişdir. Bu ailə, yalnız maddi yardım göstərməkdən başqa, incəsənət və elmə olan marağı ilə cəmiyyətə nümunə olmuşdur. Belə nümunələr və ailə dəstəyi zamanla genişlənmiş və digər iş adamları və şirkətlər tərəfindən dəstəklənən daha böyük layihələrə çevrilmişdir. Bu cür ianəçilik mədəniyyəti, xüsusilən Avropa və Amerika cəmiyyətlərində elmin və sənətin inkişafına böyük təsir göstərmişdir."

Mədəniyyətin keçmişi olsa da formalaşdıra bilməmişik

Sosioloqun sözlərinə görə Hacı Zeynalabdin Tağıyev kimi xeyriyyəçilər ölkədən xarici öz hesabına tələbə göndərib. Amma bu mədəniyyəti biz formalaşdıra bilməmişik. Mədəniyyətin formalaşması üçün ianəçilik hansı yönlü olursa, o bir dəyərə çevrilməlidir. Ortaq mənafeyə çevrilməlidir və bunu qeyd etdiyim kimi, ciddi bioloji, sosioloji qatları var.

"Məsələn, bizdə elmin inkişafı və yaxud da ki, incəsənətin inkişafı milli dəyərə çevrilməyib, ortaq mənafeyə çevrilməyib. Bu baxımdan da bu yönlü ianəçilik kültürü formalaşmayıb, mövcud olmayıb. Həsən bəy Zərdabi, Şəfiqə Əfəndizadə formalaşdırmaq istəyib, alınmayıb və o dövrdən bu dövrədə ciddi bir dəyişiklik yoxdur."

Azərbaycanda ianə mədəniyyəti sıfır səviyyəsindədir

Sosioloq Azərbaycanda sosial layihələr, böyük elm konfransları təşkil etdiyi platformada etdiyi müşahidələrə əsasən deyir ki, digər cəmiyyətlərlə müqayisədə Azərbaycanda ianə mədəniyyəti sıfır səviyyəsindədir. Sosial media və internet ianə mədəniyyətinə yüksək təsir eliyir. Hər bir sahədə olduğu kimi, internet bu gün sərhədsiz informasiya prinsipinə, sərhədsiz informasiya imkanlarına malikdir. Biz üzə çıxan nümunələr görmə bilmirik. Sırf ianə yönümlü və ya sponsorluq yönümlü, istər şirkət tərəfindən, istər xüsusi insanlar tərəfindən görmə bilmirik.

"Mənim araşdırmalarıma görə bizim ölkədə daha çox yardım xarakterli ianəçilik mövcuddur. Yəni, bir insan xəstəliyi ilə bağlı ona yardım olunur, insanlar tərəfindən biri pis vəziyyətdədirsə, ona ərzaq yardımı olunur. Bu şəkildə ianəçilik bizdə mövcuddur. Bu da sahib olduğumuz inanclardan gələn bir məsələdir. Yəni, daha çox dəstək alan, ianəçilik üzə çıxan ianəçilik növü daha çox dəstək alan layihədir."

Uğurlu nümunələrə ehtiyac var

Sahib Altay deyir ki, ümumiyyətlə, ianə büdcəsindən mənimsəmələr olub və insanlarda inamsızlıq yaranıb. Fərdlər də, toplumlar da nümunələrdən qaynaqlanırlar. Sosioloqun sözlərinə görə bu ənəni formalaşdırmaq üçün nümunə olmalıdır ki, insanların kütləvi dəstəyi nəticəsində hər hansı bir sahədə inkişaf olub. Azərbaycan qanunvericiliyində də vəqf formalaşdırmaq deyə bir imkan var. Onun sözlərinə görə, bunu geniş şəkildə eləmək mümkün olmur. Mövcud ölkə reallıqlarında, hüquqi tərəfdən buna açıq olmalı və açıq hesabatların olması şəklində inkişaf etməlməsinin önəmini vurğulayıb. Fond formalaşdırılmalıdır. Bu fondlar, tələbə, təhsil, incəsənət fondları ola bilər, dövlət tərəfindən təşkil olunmuş fondların da olduğunu qeyd edib.

Müstəqilliyə olan ehtiyac

"Ancaq ianəçilik müstəqil fəaliyyət sahəsinə aid olduğuna görə daha çox bu müstəqilləşməlidir və eyni zamanda şəffaflaşmalıdır. Müsbət nümunələrinə elə bir formada təşkil olunmalıdır ki, bunun hüquqi və texnoloji bazası tam olaraq insanların qarşısında şəffaf hesabatlar olmalıdır."

Sosioloq bu mədəniyyəti başladacaq güclərin olmasına da diqqət çəkib. Müstəqil fəaliyyət olduğu üçün bunu yalnız Azərbaycanda iş adamları, şirkətlər formalaşdıra bilərlər. Yəni bu şəkildə hətta ayrı-ayrı şəxslərin ortaya çıxmasına ehtiyac olmaz.

Qonşu ölkədə formalaşsa da bizə gəlib çatmayan ənənə

Qonşu ölkə Türkiyədən misal çəkərək deyib ki, o öz sosial layihələrində Türkiyədən elm adamları ilə birlikdə çalışıb və Türkiyədə ianəçilik və şirkət tərəfindən dəstək olunan ianəçilik növü yüksək səviyyədə inkişaf edibdir. Buna dəstək olan iş adamları var, vəqflər var, fondlar var. Hətta tələbələrin müraciət etdiyi halda, onlara dəstək olan fondlar vəqflər var.

"Yəni Türkiyədə mədəniyyət artıq formalaşıb. Düşünürəm ki, bu kültürün formalaşmasında da geniş şirkət bazarı rol oynayır. Milli mənafeyi, milli şüurun orada daha yüksək səviyyədə olduğu məqamı var. Bugünkü Türkiyə insanının da ağlında artıq bir ənənəyə çevrilib."

Sahib Altay deyib ki, bizdə isə bunun ənənəsi olmayıb. Yəni varsa da, Azərbaycanda onu hardansa kopyalayıb götürülüb və cəmiyyətə çox təsir edə bilmir. Bunu formalaşdırmaq üçün öncə media, internet texnologiyaları vasitəsilə təbliğ etməliyik ki, insanlar niyə ianəçilikdə rol oynamalıdırlar.

Hüquqşünas Rəsul Cəfərov deyir ki, ianələrin verilməsi, qəbul edilməsi qrant haqqında qanunlar, qeyri hökumət təşkilatları və fondlar haqqında qanunlar və Nazirlər Kabinetinin ianələrin də verilməsi məsələsini tənzimləyən 2015-ci il tarixli qərarı əsasında müəyyən olunur. O qeyd edib ki, həm ölkə daxilində yerli QHT-lər tərəfindən və yerli QHT-lərə edilən ianələr, eyni zamanda xarici təşkilatlar, o cümlədən donor təşkilatları tərəfindən verilən ianələrlə bağlı məsələlər bu üç normativ hüquqi akt əsasında tənzimlənir.

“İstər yerli, istər xarici təşkilatlar tərəfindən başqa bir qeyri-hökumət təşkilatlarına edilən ianə, eyni zamanda Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları tərəfindən Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş qeyri-hökumət təşkilatlarına verilən ianələrin məbləğindən asılı olmayaraq faktiki hər biri üçün qeydiyyat tələb olunur. Qeydiyyatda olmasa həmin qeydiyyat nəticəsində qeyri-hökumət təşkilatına müvafiq bildiriş verilməsə, faktiki təşkilat ona ianə edilmiş vəsaiti istifadə edə bilmir.”

Hüquqşünas qeyd edib ki, verilən nümunə formasında bir ərizə yazılmalıdır. Ərizədə ianə verən tərəf barədə tam məlumatlar yerləşdirilməlidir. Əgər fiziki şəxsdirsə, şəxsiyyət vəsiqəsini və məbləğ 200 manatdan yuxarıdırsa, müvafiq bank məlumatlarını təqdim etməlidir. Qanuna görə, yalnız 200 manat məbləğ nağd şəkildə ianə edilə bilər. 200 manatdan yuxarı istənilən məbləğ bank hesabı vasitəsilə edilə bilər.

“Hətta fərz edək ki, bir manat məbləğindədirsə, beş manat məbləğindədirsə, fərq etmir, bu kifayət qədər mürəkkəb prosedurdan keçirilməlidir. Təsdiq olunmalıdır, reyestrə daxil edilməlidir və həmin QHT-yə müvafiq bildiriş verilməlidir.”

İanə tam şəkildə vergidən azad deyil

Rəsul Cəfərov deyir ki, vergi məsələlərində müxtəlif faizlər mövcuddur və həmin faizlər sahələrə görə dəyişir. İanə hansısa bir konkret layihənin icrası üçün yox, ümumi nizamnamə məqsədlərini dəstəkləməkdən ötrü ayrılmış bir vəsaitdir. Və tutaq ki, elm, təhsil, səhiyyə, mədəniyyət, humanitar, xeyriyyə fondları, yəni xeyri ilə məşğul olan fondlara verilən ianələrə Vergi Məcəlləsinə görə...

“Mən hesab edirəm ki, burada faizlər kifayət qədər yüksəkdir. Yəni bunu aşağı, sizin sonuncu sualınızdır ki, hansı düzəlişlər və ya əlavələr edilə bilər. Vergi ilə bağlı hissə də elə təklif bundan ibarətdir ki, həmin vergi dərəcələri azaldılsın və sahələr genişləndirilsin.”

Hüquqşünas Rəsul Cəfərov deyir ki, hüquq sahəsində fəaliyyət göstərən qeyri-hökumət təşkilatına ianəyə vergi güzəşti oluna, ümumiyyətlə, ianənin qeydiyyat sistemi tamamilə ləğv edilməlidir. Bildiriş, məlumatlandırma sistemi tətbiq oluna bilər. QHT tutaq ki, müəyyən bir dövr ərzində rüblük ilk ola bilər. Öz aldığı ianələri barədə Ədliyyə Nazirliyinin və ya digər qurumları məlumatlandırır. Belə bir sistem bizdə mövcud idi, indi də mövcuddur. Məsələn, il ərzində QHT-lər bütün maliyyə fəaliyyəti ilə bağlı Maliyyə Nazirliyini məlumatlandıran bir hesabat forması təqdim etməlidirlər.

Rəsul Cəfərov qeydiyyat sisteminin tətbiqinin 2015-ci ildə QHT-lər üçün çox ciddi problemlər yaratdığını vurğulayıb. QHT-lərin vətəndaşlara xidmət etməsində, maliyyələşməsində, ümumiyyətlə, ianə mədəniyyətinin formalaşmasına mənfi təsir göstərdi.

Bu mədəniyyətin formalaşmaması müxtəlif sahələrin inkişafı üçün görünməz barierlər yaradır. Maliyyə olmadan incəsənət, təhsil, hüquq və s. kimi cəmiyyətin həyatında ciddi rol oynayan sahələrin inkişafı ləngiyir. Bunun formalaşması üçün daha köklü dəyişikliklərə ehtiyac olduğu görünür.