Moisey Bekker Azərbaycanda yəhudilərin tarixi haqqında ilk monoqrafiyasını hazırlayıb

"Azərbaycanın etnik mozaikasında yəhudilər" - Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Hüquq və İnsan Hüquqları İnstitutunun aparıcı elmi əməkdaşı, siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru Moisey Bekker Bakıda bu başlıq altında monoqrafiya dərc edəcək. Azərbaycanda Avropalı yəhudilər icmasının keçmiş rəhbəri, tarixçi Bekker monoqrafiyanın birinci cildinin çapa hazırlığını tamamlayır.

Araşdırmalar Azərbaycanın arxivlərində aparılıb. Əsərdə Böyük Kirin Əhəmənilər dövlətini yaratdığı dövrdən etibarən yəhudilərin tarixi Azərbaycana miqrasiyası tarixinə işıq salınır. Monoqrafiyada Sasani İranından yəhudi əhalinin regiona tarixi miqrasiyasının səbəbləri, Oğuzda, Müci-Qavtaranda, Dağətəyi (yəhudi) qəsəbədə (Azərbaycanın Quba rayonunda hazırki Qırmızı qəsəbə) və ölkənin digər rayonlarında yəhudi qəsəbələrinin ortaya çıxması əksini tapıb. Monoqrafiyada yəhudi icmalarının dini həyatı, yerli özünüidarə, əhalinin say dinamikası və məşğulluğu haqqında məlumat verilir. İlk dəfə olaraq dağ yəhudilərinin genetikası üzrə son araşdırmaların nəticələri təqdim edilir.

Turan-a müsahibəsində M.Bekker Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində (1918-1929) Bakıda xalq üçün pulsuz poliklinikalar yaradan və indiyə qədər Bakıda fəaliyyət göstərən Ana və Uşaq İnstitutunun əsasını qoyan uşaq həkimi Yevsey Gindesin səhiyyə naziri təyin edilməsinin əhəmiyyətinə toxunub. Gindesin tif epidemiyasının qarşısının alınmasında, uşaq ölümlərinə, uşaqların sahibsiz qalmasına qarşı mübarizə üzrə müəssisələr yaradılmasında rolu böyükdür.

AXC-nin mövcud olduğu dövrdə Azərbaycanda sionist hərəkatın və müxtəlif sionistyönlü partiyaların fəaliyyəti aktiv olub, bu, geniş təbliğat işində, xalusim göndərilməsi və Erets İsraeldə məskunlaşma fəaliyyətinə ciddi maddi dəstəkdə özünü göstərib. Müəllif müsəlman xeyriyyə təşkilatlarının və yerli əhalinin 1918-1920-ci illərdə Polşa və Ukraynada yəhudi qırğınlarının qurbanlarına göstərdiyi köməyə xüsusi diqqət yetirir.

İlk dəfə olaraq yəhudi icmanın hökumət qurumları və Azərbaycan Demokratik Respublikasının parlamenti çərçivəsində azərbaycanlılar və digər etnik və dini qruplarla sıx qarşılıqlı fəaliyyəti və əməkdaşlığından danışılır.

"AXC rəhbərləri ötən əsrin əvvəllərində yəhudilərin tarixən yaşadıqları yerə qayıdan Fələstin yəhudiləri ilə münasibət saxlayırdılar. Onillər sonra bu insanlar İsrail dövlətini yaratdılar. Məlum olduğu kimi, AXC qısa müddət ərzində, iki ildən az mövcud oldu, bu da Azərbaycan dövlətinin gələcək müstəqil İsrailin yaradıcıları ilə münasibətlərinin kəsilməsinə səbəb oldu", deyə M.Bekker qeyd edib.

Gələcək kitabın annotasiyasında monoqrafiyanın məzmunu haqqında məlumat verilir. Burada Qafqazdakı canişinin adına ölkənin müxtəlif quberniyalarında, o cümlədən müasir Azərbaycanın hüdudları daxilində yaşamaq hüququ əldə etmək üçün çoxsaylı ərizələr haqqında əyani material yer alır. Ərizəçilərin peşələri, yaşayış yerləri və mənşəyi xüsusi maraq doğurur. Yəhudi əhalinin sayı və əmək bazarının həcmindən asılılığı ilə bağlı məlumatlar verilir. Yəhudilərə məxsus olan neft şirkətlərinin fəaliyyəti, Rotşild Xəzər-Qara Dəniz neft sənaye və ticarət şirkətinin neft və neft emalı sənayesinin, tanker donanmasının inkişafında və neft kəmərlərinin tikintisində rolu ətraflı işıqlandırılır.

Əsərin böyük hissəsi müxtəlif partiyaları və onlarda yəhudi əhalinin iştirakını, habelə sionist hərəkatını, xüsusən 1905-ci ildən sonrakı dövrü əhatə edir. Yəhudilərə məxsus dövri mətbuatdan ətraflı bəhs edilir, Bakıda buraxılan qəzet və jurnallar sadalanır. Araşdırmada yəhudi icmanın, xeyriyyə təşkilatlarının və digər müəssisələrin dini, maarifçilik, mədəniyyət və teatr fəaliyyətinə xüsusi yer ayrılır. Azərbaycanın yəhudi icmasının həyatında inkişaf etmiş, çoxməqsədli təhsil sisteminin yaradılması mühüm komponentdir. Bir çox yəhudi uşaqların ümumtəhsil gimnaziyalarında təhsil alması ilə yanaşı, maddi səbəblərdən buna imkanı olmayanlar icma nəzdində yaradılmış və dövlət qurumları tərəfindən tanınmış yəhudi məktəblərində tam kurs keçirdilər.

Araşdırmada yerli hakimiyyətin xalq təhsili sahəsində siyasəti haqqında geniş material verilir. Məlumdur ki, Rusiya İmperiyasında dövlət məktəblərinə və gimnaziyalarına qəbul zamanı yəhudilər üçün faiz norması mövcud idi. Belə ki, mövcud məlumatlara əsasən, Bakıda yəhudi gimnaziya şagirdləri şagirdlərin ümumi sayının 10%-ni təşkil edirdi, bu da "oturaqlıq xüsusiyyətləri" normasına uyğun idi və hakimiyyətin müəyyən etdiyi yol verilən səviyyədən iki dəfə artıq idi. Bundan başqa, attestat alan gimnaziya məzunlarının siyahısı və onların mənşə coğrafiyası təqdim edilir. İcma və şəhər duması arasında mərkəzi xorlu sinaqoqun tikintisi ilə bağlı uzun illər aparılan yazışma, habelə Azərbaycan ziyalılarının, tacirlərinin və neft sənayesi sahiblərinin bu məqsədlə pulsuz torpaq ayrılmasında rolu xüsusi maraq doğura bilər. Həkimlərin və əczaçıların sayı, əczaçılıq cəmiyyətinin yaradılması haqqında əvvəllər məlum olmayan məlumatlar, Azərbaycanda səhiyyə sisteminin formalaşması və inkişafı ilə bağlı çoxsaylı sənədlər təqdim edilir.

Monoqrafiyanın dərc edilməsi bu əsər üçün maliyyə axtarışının nəticəsindən asılıdır. M.Bekker Amerikadakı yəhudi təşkilatlarının sponsorluq yardımına ümid edir. O, Turan-a bildirib ki, monoqrafiyanın nəşri təkcə yəhudilərin və digər oxucuların ümumi maarifləndirilməsi üçün deyil, həm də Azərbaycan-İsrail dövlətlərarası əlaqələrinin inkişafı üçün faydalı olacaq.