Azərbaycan KİV-də korrupsiyanın ifşası: Veteran- jurnalistin baxışı

Bu yaxınlardakı reportajda - Report İnformasiya Agentliyinin “AbzasMedia” ətrafında vəziyyətə həsr olunmuş “AbzasMedia” sahiblərinin diqqətindən yayınan korrupsiya sxemləri" adlı araşdırmasında  məni medianın maliyyə-iqtisadi vəziyyəti mövzusu cəlb etdi. Mənim kimi təcrübəli, əsrin  dörddə birini Azərbaycan KİV-in iqtisadi əsaslarını öyrənməyə həsr etmiş jurnalist üçün  bu ifşa onilliklər boyu kölgədə qalmış mövzunu yada salır.

Bu problemin mənşəyi 1998-ci ildə İnformasiya və Mətbuat Nazirliyinin ləğvindən və nəticədə KİV-in qeydiyyatının liberallaşdırılmasından sonra  izləmək olar. Əldə olunan azadlıqla daha qaranlıq bir məna ortaya çıxdı - Azərbaycanda müstəqil KİV-in maliyyə əsaslarının sabitsizləşdirilməsi üzrə hakimiyyətin razılaşdırılmış səyləri. Bu düşünülmüş addım kütləvi informasiya vasitələrinin fəaliyyətini pozmaq, dövlət inhisarına yol açmaq məqsədi daşıyırdı.

Belə bir mütəşəkkil məhvin bariz nümunəsi “Zerkalo” qəzetinin ölümüdür.

1997-ci ildə 1,2 milyon dollarlıq reklam bazarı ilə o vaxtlar müstəqil jurnalistikanın mayakı olan qəzet manipulyasiya dalğasına uğradı. Bu aqibət bir çoxunun başına gəldi və özgəfikirliliyin iqtisadi vasitələrlə yatırılmasının daha geniş bir modelini göstərdi.

KİV-in həyat qabiliyyətilə iqtisadi davamlılıq arasındakı simbiotik əlaqəni yenidən qiymətləndirmək mümkün deyil. Hökumətin reklam gəlirlərini məhdudlaşdırmaq strategiyası əslində medianı həyati qüvvədən məhrum edir. Gəlir əldə etmək imkanı olmadan media bazarı sönür, yeni səslərin yaranmasına mane olur və dövlət nəzarəti altında inhisarı əbədiləşdirir.

Qanunsuz maliyyələşdirmə: Dolaşıq tor

Bu iqtisadi bataqlığın narahatedici tərəfi nəticələri maliyyə sui-istifadəsindən çox kənara çıxan cinayət əməlinin, qanunsuz maliyyələşdirmənin yayılmasıdır. Auditoriyanın real əhatə dairəsinə proporsional olmayan şişirdilmiş reklam göstəriciləri kütləvi informasiya vasitələrinin üzləşdiyi təhrif olunmuş iqtisadi reallığı əks etdirir.

Göstərilən nümunə, 2009-cu ildə AR prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondu üçün apardığım çap KİV-in gəlirlərinin araşdırmasından qaynaqlanır, reklam gəlirlərilə oxucuların sayı arasında açıq-aşkar dissonans aşkar edir. Mən hesabatı Fonda təqdim etdim. Ancaq acınacaqlı nəticələrə görə ictimaiyyətə açıqlanmadı. Məsələn, orada aydın olurdu ki, onlarla KİV arasından iki qəzet hər biri iki tanınmış holdinq tərəfindən ildə 250-500 min manat məbləğində reklam hesabına maliyyələşdirilib. Eyni zamanda, bu iki qəzetin gündəlik satışı çap məhsullarının distribyutorlarının rəsmi məlumatlarına görə, hər qəzet nömrəsi üçün 25 və 60 oxucu təşkil edib.

Dövlət Statistika Komitəsinin bugünkü rəsmi statistikası, media bazarındakı qanunsuz gəlirlərdən narahatedici asılılığı göstərərək təhrifləri əks etdirir.

Şəffaflıq və islahatlara çağırış

Hesabat məqaləsində deyilir ki, KİV gəlirlərinin 75% - i reklamdan, 25%-i abunə və ya pərakəndə satışdan daxil olmalıdır. Lakin Azərbaycanın media bazarının şübhəli maliyyə axınlarından asılılığı bu tarazlığa meydan oxuyur. 2002-ci ilin əvvəlində redaktorlar qrupunun tərkibində  mən Sant-Luisdə (ABŞ) Pulitzerin The St. Louis Post-Dispatch qəzetinə baş çəkdim. Biz qəzetin gəlirinin formalaşması məsələsilə maraqlandıq. Məlum oldu ki, 85%  reklamın, 15% qəzet satışının payına düşür. Bizdən soruşduqda isə, cavabımızda proporsiya yerini dəyişirdi. Bu, onlar üçün  şok, bizim üçün isə həyat tərzi idi.

Beləliklə, müstəqil, keyfiyyətli KİV bazarının inkişaf şərti kimi qızıl 1%-dən başlayaq. KİV bazarının rifah dərəcəsini ortaya qoyan beynəlxalq norma ÜDM-də media reklamı bazarının 1%  payı civarında müəyyən edilib.

Artıq təkrar etməyəcəm və 22 iyul Milli Mətbuat Günü üçün dərc etdiyim  "Mətbuat günü: Medianın İqtisadi kollapsı ağırlaşdı" məqaləsini göstərəcəm. Mən ənənəvi olaraq bunu 20 ildir ki, hər il edirəm və rəsmi məlumatlara, eləcə də hakimiyyətyönlü KİV-lərdə insayderlərə əsaslanaraq nəticə çıxarıram.

Mətbuat günü:  Medianın iqtisadi kollapsı ağırlaşdı

"2022-ci ildə reklam xidmətləri və reklam materiallarının satışı üzrə gəlir 138,3 milyon manat (81,3 milyon dollar) təşkil edib ki, bu da əvvəlki illə müqayisədə 44,5% çoxdur. Onsuz da KİV-də reklam yayımından aşağı olan gəlirlər 2022-ci ildə cəmi 8,9% artaraq 16,1 milyon manat təşkil edib. Mediada reklamın əsas hissəsi televiziya və radio şirkətlərinin payına düşüb - 15 milyon manat.

2019-cu ildən  Azərbaycanda dövri mətbuatın reklam gəlirlərinin statistikasına yenidən baxılıb. Bu kateqoriyaya müxtəlif bildirişlər, çap və audiovizual məhsullar üzrə reklamdan gəlirlər daxildir. Bu kateqoriyaların reklam yayımçıları 2022-ci ildə 735,2 min manat əldə ediblər. Bu, ötən ildəkindən təxminən iki dəfə azdır. Qəzet və jurnalların reklam xidmətlərindən nə qədər gəlir əldə etdikləri dəqiqləşdirilmir.

Bu yanaşma KİV-in hər sahəsinin vəziyyətini təhlil etməyə imkan vermir. Dövlət Statistika Komitəsinin (DSK) fəaliyyəti 23 ildən çoxdur ki, stabil ağır vəziyyətdə olan Azərbaycanın media reklam bazarının gerçək vəziyyəti barədə mənzərəni faktiki təhrif edir.

Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, reklam informasiyasının hazırlanmasından 8 milyon manat (+5,8%), onun yerləşdirilməsindən - 47,9 milyon manat (+ 50,9%), yayımlanmasından - 56,5 milyon manat (+ 76,8%) əldə edilib. Xarici reklamların yerləşdirilməsinə 30 milyon manata yaxın  xərclənib ki, bu da 2021-ci ildə olduğundan üç dəfə çoxdur.

ÜDM-də media reklamının rekord aşağı payı

2022-ci ildə Azərbaycan ÜDM real qiymətlərlə 133,8 milyard manat (75,2 milyard dollar) təşkil edib. ÜDM-də media reklamının payı üç bənd azalaraq 0,012%  (beynəlxalq normada ÜDM-in 1% -i) təşkil edib.

Əsrin əvvəlindən 2015-ci ilədək Azərbaycan media reklamı bazarının həcmi ÜDM-ə nisbətdə stabil olaraq 0,1% civarında olub, baxmayaraq ki, ÜDM-də 10 qatdan çox artım neft gəlirlərinin artması ilə təmin olunub. Sonradan fərq xeyli artıb - bu nisbət 0,015% civarından  çox deyil. Bu nisbət media reklamı bazarına dövlət nəzarətinin olmasına və dövlətin KİV-in iqtisadi azadlığı üçün şərait yaratmaq istəməməsinə mühüm sübutdur.

İdealda yerli media reklamı bazarı 16,1 milyon manat yox, 1,33 milyard manat təşkil etməlidir. Ancaq qeyri-mümkündür. Bu barədə aşağıda.

Media reklamı bazarının deqradasiyasının səbəbləri

Azərbaycanda media reklamı bazarı və ÜDM həcminin beynəlxalq uyğunluq normasına bir sıra səbəblərə görə - həm iqtisadi, həm də siyasi - nail olmaq mümkün deyil.

Birinci, cəmiyyətin informasiya baxımından idarə olunmasında və çaşdırılmasında  maraqlı olan hakimiyyətlər inkişaf etmiş və azad reklam bazarına sahib olmaq sərfəli deyil, çünki bu, ötən yüzilliyin 90-cı illərində olduğu kimi, maliyyədə müstəqilliyin və deməli, KİV-ə yaradıcı münasibətin formalaşmasına gətirib çıxaracaq.

İkinci, enerjidən asılı olan iqtisadiyyat reklamın inkişafını beynəlxalq standartlara qədər stimullaşdıra bilmir. 2005-ci ildən 2022-ci ilədək ÜDM-də enerji resurslarının payı cəmi 67% -dən 54% -ə qədər azalıb və iqtisadiyyatın neftin asılılığı yüksək qalmağa davam edir. İxrac strukturunda 88% enerji resurslarının payına düşür. 2022-ci ildə Azərbaycanın dövlət büdcəsinin gəlirləri 29,2 milyard manat təşkil edib. 48%-i neft sektoru təşkil edib. Bu, qeyri-neft sektorunda cəmləşən real reklamverənlərin aşağı potensialından xəbər verir. Reklamın əsas təchizatçısı olan kiçik və orta sahibkarlardır (KOS) ÜDM-də 10% tutur. Hökumət 2030-cu ilə qədər iqtisadiyyatın inkişafı proqramını,  KOS-un payının 35%-dək artırılacağını anons edib, ancaq proqram bu günədək qəbul edilməyib.  Qeyd etmək lazımdır ki, inkişaf etmiş ölkələrdə KOS-un payına 70% -ə qədər, bəzilərində hətta 90% -ə qədər düşür. İnkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadiyyatın sütunu və reklamın hərəkətverici qüvvəsi  kimi məhz kiçik və orta biznes çıxış edir.

Üçüncü, Azərbaycan avtoritar dövlət kimi, azad iqtisadiyyatın, azad ticarətin və azad rəqabətin inkişafında maraqlı deyil. İqtisadi azadlıq qaçılmaz olaraq şəxsiyyət, söz azadlığına və nəhayət, siyasi azadlığa gətirib çıxaracaq. Təsadüfü deyil ki, Azərbaycanda KİV-in müstəqilliyinin pozulması onun  iqtisadi təməllərinin, iqtisadi yetərliliyinin sarsılması ilə başladı.

Dördüncü, Azərbaycanın  "boz iqtisadiyyatı" potensial reklamverənlərin əksəriyyətini öz bizneslərini mümkün  qədər gizli rejimdə aparmağa məcbur edir ki, fiskal orqanların həddindən artıq diqqətini cəlb etməsin.

Beşinci, yuxarıdakı səbəblərlə əlaqədar ölkədə reklam mədəniyyəti praktiki olaraq məhv edilib. Hətta onlara ehtiyacı olan biznes subyektləri də onun təsir gücü haqda bilmirlər və onu bir yük hesab edirlər.

Altıncı, reklam bazarına nəzarət olunur və idarə edilir. Dövlət kimə və nə qədər reklam pulu verəcəyini özü müəyyən edir. Əsasən, axınlar nəzarətdə olunan KİV-ə yönəlir.

KİV-in maliyyə asılılığı

Biz hökumətyönlü KİV-in leqal maliyyələşdirilmə həcmini bilirik. Ötən il 58 milyon manat civarında olub, bunun 34 milyon və 17 milyon manatı müvafiq olaraq dövlət televiziyası İctimai TV-nin payına düşür.  Lakin hökumətyönlü KİV-in total üstünlüyünü, onların ştatlarını və qeyri-leqal maaşlarını nəzərə alaraq, demək olar ki, söhbət on milyonlarla manat qeyri-leqal dotasiyadan gedir.

2022-ci ildə KİV-in dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilməsi (manatla AZN)

Qeyd. 2022-ci ilin dövlət büdcəsində Medianın İnkişafı Agentliyinin büdcəsi ayrıca göstərilməyib. O, ümumilikdə 53 milyon manatın ayrıldığı publik hüquqi şəxslər qrupuna (mədəniyyət, incəsənət, informasiya, bədən tərbiyəsi, gənclər siyasəti və digər fəaliyyət növləri) daxildir. Kimə və nə qədər - məlum deyil.

Sevindirici olmayan perspektiv

KİV-in 2022-2023-cü təqvim ili (22.07.2022-22.07.2023) Azərbaycanda söz azadlığının inkişafı üçün yaxşı heç nə vəd etmir. Medianın fəaliyyətinə qanunvericilik məhdudiyyətlərinin tətbiqi, jurnalistlərin həbsi, cərimələr, informasiyaya çıxışın məhdudlaşdırılması ondan xəbər verir ki, hakimiyyət media məkanına nəzarət  və onun idarə edilməsi siyasətinə sadiq qalır".

Məsələn, hətta reklamın ancaq hökumətyönlü KİV-də yayımlandığını nəzərə alsaq, bu pula Report kimi bir onlayn medianı saxlamağın çətin olduğunu görmək olar. Bəs qalanları? KİV kim və necə maliyyələşdirir və hansı mənbələrdən?

Kütləvi informasiya vasitələri, xüsusən də Report kimi media KİV-in qarışıq maliyyələşdirmə şəbəkəsini araşdırmaq və jurnalist fəaliyyətini dəstəkləyən mənbələri müəyyənləşdirmək üçün məsuliyyət daşıyır. Gəlirlərin əldə edilməsində şəffaflıq təkcə jurnalistin vəzifəsi deyil, etibarlı, müstəqil media bazarının inkişafı üçün zəruri şərtdir.

“AbzasMedia”da korrupsiya ittihamları səslənməyə davam etdikcə, şəffaf və iqtisadi cəhətdən davamlı media bazarının yaradılması zərurəti daha aydın görünür. Jurnalistlər həqiqətə can atarkən təkcə korrupsiya barədə məlumat verməməli, həm də dinamik demokratiyanın əsasını təşkil edən kütləvi informasiya vasitələri institutlarının iqtisadi cəhətdən möhkəmləndirilməsinin yorulmaz tərəfdarları olmalıdırlar.

P.S.Niyə üç dildə (Azərbaycan, ingilis, rus) məqalələr yayımlayan Report öz ifşalarını ancaq Azərbaycan və rus dillərində dərc edir? Bəs əsasən ifşaedici məqalələrin  ünvanlandığı ingilisdilli auditoriya necə olsun?