Minimum əməkhaqqi artimi və yoxsulluq etirafi

Azərbaycanda minimum əməkhaqqının ən aşağı həddi mart ayının 1-dən 180 manatla olmaqla müəyyənləşdi. Son 12 ildə (2006 - 2018) illəri əhatə edən dövrlərdə hər il minimum əməkhaqqı ortalama olaraq 10-15 manat həcmində artıb. Əgər 3 müxtəlif illəri əhatə edən təsadüf elementlərin ortalamasın götürüb hesablasaq, vəziyyət belə alınar. 2006-cı ildən başlayaraq (17 $) 2013-cü ildə (61,7 $) və 2018-ci ildə (76,4 $) olduğunu nəzərə alsaq, məlum olacaq ki, ortalama olaraq 51,7 $ səviyyəsində minimum əməkhaqqı olub. Müşahidə etdiyimiz odur ki, minimum əməkhaqqının 2018-ci ildə 130 manatdan 180 manatadək (38,5%) artırılmasının yalnış təqdimatı aparılır.

Minimum əməkhaqqı sadə vətəndaşların aylıq gəlirlərinin artımı deyil. Ayda ən aşağı səviyyədə rəsmi gəlir əldə edənlərin (işəgötürənlə işçi arasındakı müqavilə əsasında) minimal həddi 180 manatdan az ola bilməyəcək. Bu əslində dövlət və özəl sektorun işəgötürdüyü işçiyə ən aşağı səviyyədə verməli olduğu minimum əməkhaqqının həddini ifadə edir. Orta statistik Azərbaycan ailəsinin bir ay ərzində aylıq kommunal xərclərinin məbləği həddində olacaq bu artıma görə əslində sevinməli deyilik. Bayram ovqatını ifadə edən rəsmi məlumatlardan sonra bəlli oldu ki, minimum əməkhaqqının artımı 600 min insanı əhatə edəcək. Bunun 450 min nəfəri dövlət sektorunda, 150 min nəfəri isə özəl sektorda işləyənlərin əməkhaqqısında özünü göstərəcək. Deməli, büdcədən maliyyələşən 900 min işçinin tən yarısı 450 mini minimum əməkhaqqı alan vətəndaşlar imiş.

Bu açıqlamanı verən dövlət qurumları özləri də bilmədən ölkədə yoxsulluğun real mənzərəsini etiraf etmiş oldular. Belə ki, ölkədə işləməyənlərdən kənarda aylıq gəliri 130 manat (76 dollar) səviyyəsində olan 600 min insan var. Bu isə o deməkdir ki, ölkədə 100 minlərlə vətəndaşın gündəlik gəliri 2,5 dollar imiş. Məlumat üçün bildirim ki, hazırda dünyada 2 ölkə yoxsulluğun mərkəzi hesab edilir. Konqo Demokratik Respublikası və Madaqaskar əhaliisinin 77% yəni, əksəriyyəti bir günə 2 dollardan az bir məbləğdə gəlir əldə edirlər. Bizdə minimum əməkhaqqı alanların gündəlik gəlirləri bu ölkələrdəki kritik yoxsulluq həddinə yaxındır. Bu haqda doğrudan da düşünməyə dəyər.

Müqayisənin xəritəsi

Son artımlardan sonra belə Azərbaycanda minimum əməkhaqqını (180 manat) dollara konvertasiya edəndə 105 ABŞ dolları edir. Bu məbləği 1 ay ərzindəki 24 iş gününə böləndə 4,3 dolların düşdüyünü görürük. Onu isə 8 saatlıq iş rejiminə böləndə 0,54 dollar və ya 54 sent edir. Deməli minimum əməkhaqqı alan hər bir azərbaycanlının 1 saatda qazandığı vəsait cəmi 0,5 dollardır. Biz İEÖ-in minimum əməkhaqqının nəinki hazırkı səviyyəsi, hətta 2 il bundan öncəki durumu ilə müqayisəyə gəlmirik. Bir saatda ən aşağı səviyyədə qazanan ölkələrdəki vəziyyəti nəzərdən keçirək:

Avropa Birliyi ölkələri ilə nisbəti əks etdirən fərqlilikləri "uğursuz müqayisə" adlandıranlar olur. İEÖ-lərlə vəziyyətimiz aydındır. Lakin, dərd orasındadır ki, postsovet respublikalarında da bu sahədə nəinki pioner deyilik, əksinə ən son yerlərdə qərar tuturuq. Məsələn, 2018-ci ildə minimum əməkhaqqı Estoniyada 613 dollar, Latviyada 488 dollar, Litvada 488 dollar, Rusiyada 162 dollar, Belarusiyada 152 dollar, Moldovada 152 dollar, Ukraynada 151 dollar, Ermənistanda 113 dollar, Qazağıstanda 111 dollar olduğu halda Azərbaycanda 76 dollar təşkil edirdi. Deməli, bütün parametrlərinə görə Şərqi Avropa ölkələri ilə müqayisəsi daha doğru olan Azərbaycanda minimum əməkhaqqı hətta keçmiş SSRİ məkanında belə uğurlu nisbətə dözmür.

Minimum əməkhaqları artırılmaya bilərdimi?

Mənim fikrimcə, 2 səbəbdən minimum əməkhaqqının artırılması qaçılmaz idi.

Birincisi, 600 min insanın rəsmi yoxsulluq zolağına düşməməsi üçün buna gedilməli idi. Çünki, bizim ölkədə rəsmi yoxsul insanlar o insanlar sayılır ki, onun aylıq gəliri 168 manatdan az olmasın. Bu baxımdan yanaşanda 600 min insan avtomatik olaraq yoxsul əhali qrupuna daxil edilmiş olacaqdı.

İkincisi, yaşayış minimumu və minimum əməkhaqqı arasında uyğunsuzlu baxımından bu mümkün ola bilməzdi. Belə ki, yeni büdcə ilindən ölkədə yaşayış minimumu 183 manat müəyyənləşdirilib ki, bu zaman onun qarşılığında ötən ilki səviyyədə və ya ondan bir az da artıq, məsələn 170 manat həcmində minimum əməkhaqqının müəyyənləşməsi mümkün ola bilməzdi. Ona ona yaxın və ondan yuxarı məbləğ müəyyənləşdirilməli idi. Bu isə Azərbaycanın sahib çıxdığı beynəlxalq konvensiyalara və sosial xartiyanın tələbələri baxımından qaçılmaz idi.

Mümkün təsirləri

Minimum əməkhaqqılarının artımı bir neçə istiqamətdə dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Məsələn, minimum əməkhaqqının olması nağdsız ödənişlərin həcmini artıra bilər. Çünki, əvvəllər şirkətlər işçiləri üçün aşağı səviyyədə verdikləri minimum əməkhaqqını indi daha da artıracaq ki, bu da nağdsız ödənişlərin həcmini təsirləndirməmiş olmaz. Lakin əksi prosesdə baş verə bilər. Məsələn, öz işçisinə minimum əməkhaqqını verməli olan şirkət məcbur qalıb ixtisarlara gedib əməkhaqqı xərclərini azalda və ya kölgə iqtisadiyyatına xidmət edən maliyyə əməliyyatlarına üstünlük vərə bilərlər. Bu baxımdan işə götürən şirkətlərin əmək müqavilələrinin bağlanmasına ciddi nəzarətin artırılmasına və real əməkhaqqının verilməsinin leqallaşdırılmasına böyük ehtiyac var. Bu gizli yolla işçiyə verilən və işə götürənin gəlir və sosial verginin xüsusi çəkisinin artmasına təkan verə bilər.