Əlimərdan bəy Topçibaşi və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Tarixinin Qərbvə Amerika üçün Mənası

Əlimərdan bəy Topçibaşi və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixi çox mənalı bir mövzudur. Təbii ki, azərbaycanlılar üçün onların tarixinin mühüm, hətta əsas movzusudur. Çünki XX əsrin əvvəlində, Azərbaycanda
əsil Cümhuriyyət yaranmışdı:  parlament respublikası var idi, müxtəlif siyasi partiyalar fəaliyyət göstərirdi, Konstitusiya hazırlanırdı və orada qadınların seçkidə səs vermək hüququ təsbit olunurdu. Azad mətbuatın səhifələrində müxtəlif fikirlər ətrafında daimi müzakirələr aparılırdı. Qısa desək, hər cəhətdən baxsaq, Azərbaycanın demokratik sistemi var idi.

Belə demokratik dövlətin Birinci Dünya Müharibəsinin son ayları ərzində yaranması gözlənilməz bir hadisə sayıla bilər. Belə qanlı dövrdə, bu çiçək açıldı. Bunu qiymətləndirmək lazımdır. O zaman, Azərbaycan təqribən bir əsr ərzində Rus imperiyasının daxilində olmuşdu, əhalinin mədəni həyatı (o cümlədən təhsil və mətbuat) ancaq təzyiq altında inkişaf etmişdi. Eləcə də, siyasi həyat rus imperiyasının çərcivəsinə sıxışdırılmışdı. Rus Imperiyasında ümumi siyasi həyatın geri qalması ilə yanaşı, çar dövləti Müsəlmanlara qarşı xüsusi siyasət aparırdı. Məsələn, Bakının “Şəhər Dumasında” 1874-cü ildən 1908-ci ilə qədər səs verənlərin əksəriyyəti Müsəlmanlar olsa da, amma qanuna görə, Duma üzvlərinin əksəriyyəti xristianlar olmalı idi.[1] Bunun nəticəsində, hətta yerli Dumada, Azərbaycan Türklərinin siyasi imkanları çox məhdud idi.  Buna baxmayaraq, Azərbaycan ziyalıları öz vətənləri üçün demokratik sistem təssəvür edə bilirdilər. Bu işdə mətbuat boyuk rol oynayırdı. 1905-ci ildən əvvəl türk dilində 1-2 qəzet qısa müddətlik çap olunurdu, amma eyni zamanda, gürcu ve erməni dillərində çoxlu qəzet və jurnallar var idi. Amma Azərbaycan ziyalıları Rus və başqa dillərdə təhsil alıb, öz fikir və mülahizələrini 1905-ci ilə qədər mətbuatda dah çox məhz bu dillərdə, 1905-dən sonra qismən türk dilində ifadə edə bilirdilər, həm yerli, həm də imperiya səviyyəsində siyasi həyatda iştirak edirdilər. Məhz ona görə, Əlimərdan bəy Topçibaşi və onun kimiləri öz fikirlərini inkişaf etdirə bilirdilər və onların fikiləri – milli şovinizmə yox, Türkçülüyə, sünni və şiələr arasında hörmət və əmin-amanlığa (yəni nə ateizm, nə də dini fanatizm deyil), insanlar və millətlər arasında bərabərliyə xidmət edir, oğlan və qızlar üçün təhsil, siyasi prosesslərdə ümumi iştirak hüququ, qısaca desək, demokratik, müasir siyasi sistemin əsas cəhətlərini ifadə edirdilər. Məhz, 1918-ci ilin Cümhuriyyəti bu fikirlərə, bu insanların fikir  və  düşüncələrinə əsaslanırdı.

Azərbaycan üçün bu, çox mühüm bir tarix, mühüm bir irs idi və bugükü azərbaycanlılar bununla fəxr etməlidirlər. Amma Qərb və Amerika üçün də, bu tarix və bu irs mənalıdır. Mən tarixçi olduğumdan indiki dünya siyasəti üçün bu tarixin mənasını təhlil etmək istəyirəm. Qərb xalqları Osmanlı imperiyası vaxtından Islam dünyasına nifrət edir, həm də ondan qorxurdular. XXI əsrdə bu qorxu yenidən hiss edilməyə başladı. Son onilliklərdə Islamın müəyyən siyasi formaları  gücləndi. “Siyasi Islam” (“Political Islam”) dedikdə burada mən siyasi məqsədlər üçün istifadə olunan dini təlim və ya xitabı nəzərdə tuturam, Islamın əsas ruhani və fəlsəfi cəhətlərinə toxunmuram.

Iranda, məsələn, 1979-ci ildə dövlət dinin əsasında təşkil olunmuşdu və ayətulalar bütün ölkədə ən təsirli, ən nüfuzlu adamlardandırlar. Bu ali ruhanilər seçilmis xadimlərlə, o cümlədən prezidentlə müqayisədə güclüdürlər. Eyni zamanda, başqa ölkələrdə dövləti olmayan “siyasi Islam” təşkilatları da dünyada yaxşı tanınır və hər yerdə fəaliyyət göstərirlər , bəzən terror fəaliyyətləri həyata keçirir, məsələn Orta Asiyada Hizb ut-Tahrir, Pakistan və Əfqanıstandakı “Taliban”,
“al-Qaeda” tipli qruplar fəaliyyət göstərir. O dəstələrin çoxu Qərb düşüncəsi və mədəniyyətini, xüsusən Amerikanı düşmən sayır və onu məhf etmək istəyirlər. 2001-ci  ilin Sentyabr ayının 11-dən sonra Amerika təbii olaraq əl-Qaidəni düşmən sayır və bütün gücünü sərf edərək onu məhf etməyə çalişir. Təəssüf ki, bəzi amerikalılar müsəlmanları ümumiyyətlə düşmən sayır.

Indiki Rus dövəti, Sovet dövləti kimi, Qərbin/Amerikanın Islamdan qorxmasından istifadə edir. 1990-cı ilin Qanlı Yanvar hadisələri ilə əlaqədar, Mixail Qorbaçov ABŞ President Corc H. W. Buşa dedi ki, Bakıda “Islam fanatikləri”nə qarşı Sovet ordusunu göndərməli idi. Prezident Buş Bakıdakı hadisələr haqqında çox az bildiyinə görə, “sülhü saxlamağın vacibiliyin başa düşürük” deyə cavab verdi. Indi isə (heç olmasa bu il başlanan Ukraynadakı hadisələrdən əvvəl), Rusiya Prezidenti Putin də Qafqaz dağlarında qrup və hərəkatları (xüsusən çeçenləri), onların ciddi istək və tələblərinə baxmayaraq, “Vəhabi” və ya “Sələfi” adlandırır. Bu o deməkdir ki, Qafqazlı terrorçu olmalıdır, onlara qarşı tədbir görmək lazımdır və Amerika qarışmamalıdır.  Cənab Putin Amerikaya “Islam terrorçuluğuna qarşı birləşmək lazımdır,” deyirdi. Təbii ki, bunu təhlil etmək lazımdır. Amma belə taktika bəzən təsirli olur, indiki “terrorçuluğa qarşi müharibə”  çərçivəsində, Amerikalilar hadisələrdən çətinliklə baş çıxarsalar da prosesləri qərəzsiz təhlil etməyə cəhd göstərirlər. Bəzi təhlilçilər bütün incəliklərli dərindən bilir, amma bəziləri başqa çür işləyir.

Məhz bu səbəblərdən “terrorizmə qarşı müharibə” və Rusiyanın İslama münasibəti kimi məsələlərdə birinci Azərbaycan Cümhuriyyətinin tarixi Qərb üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Keçmiş dövrlərdə Azərbaycan və bütün Cənubi Qafqaz Iranın bir hissəsi olduğundan, Azərbaycanin müasir tarixi Irana münasibətdə İslam dünyasının təhlili baxımından xüsusi yer tutur. Azərbaycan Irandan necə fərqlənir? Nədən Azərbaycanda məzhəbçilik (şiəlik) İrandaki kimi güclü deyil, nədən İrançılıgın əvəzinə Türkçülük üstün gəldi? O dövrün
tarixini bilməyənlər deyəcəklər ki, Rus-sovet təsirindən müasir cərəyanlar, o cümlədən milli şüur (onunla əlaqədar Türkçülük) yarandı. Amma belə deyil, Rus imperiyasının son onilliklərində yerli ziyalılar özləri yeni milli fikri inkisaf etdirdilər, islahatdan keçmiş Islam Türkçülük düşüncəsi ilə birlikdə, müasir təhsil və elm vasitəsi ilə yeni müasir bir xalq və onun əsasında yeni bir dövlət yarandı.

Həmin dövrdə fəaliyyət göstərən şəxslər arasında, Topçibaşi xüsusi yer tutur. O, qəzet redaktoru, vəkil, Rus imperiyasının Dövlət Dumasının deputatı və ən nüfuzlu siyasi xadimlərdən biri olub. Müstəqil Cümhuriyyət vaxtında Əlimərdan bəy Azərbaycan parlamentinin sədri seçildi və 1919-cu ildə Paris Sülh Konfransına gedən nümayəndə
heyətinin basçısı təyin edildi. Əgər o yeganə bir nəfər olsaydı, onun həyatını, yaradıcılğını, düşüncələrini bilmək bəlkə də o qədər mühüm  olmazdı. Amma Əlimərdan bəy Topçibaşi yaradıcı, qabaqcıl, nüfuzlu bir nəslin ən möhtəşəm nümayəndələrindən biri idi.  Onun fikirləri və fəaliyyəti bugünkü Qərb üçün Azərbaycan haqqında və bütün Müsəlman
dünyası haqqında daha dəqiq və müsbət təsəvvürlər yarada bilər.

Audrey Altstadt
ABŞ, Massacusetts Universiteti,
28 Aprel 2014