ABŞ-da Islam dinimizi təhqir edən filmlə bağlı dünya miqyaslı qalmaqal və ölümlə nəticələnən münaqişələr yenə də qanunlarda təsbit olunmuş “şərəf və ləyaqət”lə “ifadə azadlığı” arasında olan problemi ortaya qoydu. Bu problemin geniş müzakirəyə ehtiyacını duyaraq oxucularla bəzi fikirlərimlə bölüşmək istəyirəm. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda özünüifadə azadlığı - söz azadlığı və din azadlığı sahəsində olan problemlər hələ də aktual olaraq qalır. Ölkədə jurnalistlər hələ də dövlət və cəmiyyət tərəfindən öz peşəkar fəaliyyətlərinə görə təqib edilirlər, jurnalistlər hələ də həbsdədir. Bizdə ölkə liderlərinin və ya millətin təhqirinə görə hələ də arxaik qanunlar və məhkəmə qərarları tətbiq edilir, diffamasiya isə cinayət sayılır.
Ölkədə din dövlət senzurası altındadır, din əleyhinə çıxış edən adam isə insanlar tərəfindən repressiya oluna, hətta öldürülə bilər. Bu problemlər hələ də həllini tapmır, əksinə, get-gedə dərinləşir.
Söz və mətbuat azadlığı problemlərini iki hissəyə bölmək olar: siyasi və mental.
Mən “siyasi problemlər” deyəndə demokratiya və ədalət uğrunda aparılan ictimai-siyasi proseslərin gedişatında ifşaedici məqalələrin, jurnalist araşdırmalarının çapı və digər bu kimi fəaliyyətlər zamanı ortaya çıxan söz azadlığı problemlərini nəzərdə tuturam.
Azad söz probleminin “mental” tərəfi deyəndə isə şərəf və ləyaqətin təhqir edilməsi, dini hisslərə və ya bir sıra milli müqəddəslərin təəssübkeşlərinin heysiyyatına toxunulması, eyni zamanda, vətəndaşın şəxsi və ailə həyatına müdaxilə edilməsini nəzərdə tuturam.
Yuxarıda qeyd edilən məsələlər hazırda ölkəmizin qanunvericiliyində və ictimai rəyində müasir demokratik ölkələrdə olduğundan tamamilə fərqli şəkildə təsbit edilir.
Bizdə söz azadlığının mental çərçivəsi milli ənənələrə söykənir. Bu isə məşhur bir atalar sözündə çox yaxşı ifadə edilir: “Xəncəl yarası sağalar, söz yarası sağalmaz”.
Demokratik hüquq standartı isə tamam başqa bir mənzərə sərgiləyir. Bu, mənzərə ingilis atalar sözündə belə ifadə olunur: “Nə danışırsan danış, vecimə deyil, yalnız başıma daş atma” (Sticks and stones may break my bones but words will never hurt me).
XX yüz il sürəcində demokratik cəmiyyətlər bizə qəribə görünən və yaxud qəbuledilməz olan bir neçə yeni qayda yaratdılar. Məsələn:
- Məhkəmələr ictimai müzakirələr zamanı etik normaların pozulmasına dözümlü yanaşmağa başladılar; Ali Məhkəmələr qərara aldılar ki, demokratiya diskussiyasız mövcud ola bilməz, diskussiyalar isə nadir hallarda etika çərçivəsini aşmadan baş tuta bilir. Belə olduğu təqdirdə insanların susmağındansa, debatlarda dalaşmaqları daha yaxşıdır;
- Milli müqəddəsləri və ya milli toxunulmazları (məsələn, prezidentləri) şübhə altına salmaq, hətta təhqir etmək, vətənə sədaqət andı içməkdən imtina etmək və ya rəsmi bayrağı yandırmaq hallarını milli xəyanət kimi dəyərləndirməkdən vaz keçildi;
- Hakimiyyət təmsilçisini, tutaq ki, lap elə prezidentin özünü və ya istənilən ictimai fiquru təhqir etmək, sadə vətəndaşı təhqir etməkdən daha yüngül qanun çərçivəsinə salındı;
- Ictimai simaların şəxsi həyatı qanun tərəfindən o qədər də güclü müdafiə olunmadı və ya demək olar ki, heç müdafiə olunmadı;
- Dövlət sirlərinin açılmasına görə bu məlumatları yayan jurnalistlər deyil, sirlərin məxfiliyi üçün rəsmi cavabdehliyi olan məmurlar məsuliyyət daşıdılar.
Yuxarıda göstərilən qanunlar ictimai müzakirələri məhz həşəmətli siyasi-iqtisadi fironların basqısından qorumaq üçün qəbul edildi. Bu kimi islahatlar müzakirələrdə fironun və firondan hesabatlılıq tələb edən sıravi vətəndaşın gerçək imkanlarını ortaya çıxarmaq üçün, həmçinin ictimai nəzarətsiz hüquqi dövlətin mümkünsüzlüyü və hakimiyyət üzərində ictimai nəzarətin daimi mövcudluğuna görə edildi.
Demokratik cəmiyyətlərin hər bir insan şüurunda olan avtoritarizmlə mübarizəsində əldə etdiyi bu möhtəşəm nailiyyət qan bahasına başa gəlmiş oldu. Lakin bu fövqəladə qazanc əldə edilə bildi, avtoritarizm məğlub oldu və bir daha həmin cəmiyyətlərə qayıda bilməz.
Nə qədər qeyri-ənənəvi və təhqiredici görünsə belə, Azərbaycanın və Türkiyənin demokratları özlərində cəsarət tapıb yuxarıda sadalanan qanunları qəbul etməli və həyata keçirməlidirlər. Həmin qanunlar insanı zorakı ətrafdan qorumaqla yanaşı, həm də bütövlükdə ölkəni gücləndirir, ölkədə dinamik stabillik yaradır. Belə bir söz azadlığı ölkə üçün təhlükə deyil, əksinə, milli təhlükəsizliyin alt yapılarından biridir.
Söz azadlığı
Ölkəmizdə dövri mətbuat və ədabiyyat çox az müddətdə azad olmuşdur. Hamıya məlumdur ki, Nəsimidən bu yana ifadə azadlığımız təpki altındadır.
Azərbaycanda milləti və prezidenti təhqir etməyə görə repressiv qanunlar, məhkəmə qərarları, diffamasiyaya görə cinayətkar təqiblər mövcuddur. Media Hüquqları Institutunun məlumatına görə, təkcə 2011-ci ildə 72 nəfər jurnalist 92 dəfə fiziki və ciddi psixoloji basqıya məruz qalmışdır. 2012-ci ilin birinci rübündə isə artıq üç yüzə qədər bu kimi təzyiq faktları qeydə alınmışdır.
Din azadlığı
Azərbaycanda müstəqilliyin hələ ilk dövrlərindən din azadlığının iki əsas problemi müşahidə olunmağa başladı: din azadlığı problemi və din ekstremizmi problemi. Təəssüf ki, bu gün din ekstrimizmi cəmiyyətimizin əsas problemlərindən birinə çevrilib. Opponentlərin öldürülməsi və təhdid edilməsi, təşkilatlanmış terrorçu fəaliyyət, əks fikrə qarşı ən cüzi dözümün belə olmaması, dialoqdan imtina - bütün bu cəhətlər bu gün aktiv din ekstremistlərini xarakterizə edir. Hətta bu problemləri müzakirə etmək belə, təhlükəyə çevrilib. Ekstremistlər sizi həmin an “Islamın düşməni” elan edə bilərlər. Bunun da nəticəsi çox fəlakətli ola bilər...
Kommunist sistemi dağıldıqdan sonra din yenidən geri qayıtdı və tezliklə cəmiyyətdə fəxri yerini tutdu. Lakin siyasi Islam elə əvvəldən və bu günə kimi təqib olumaqdadır. Elçibəy dönəmində məscidlər dindarlara qaytarıldı, müstəqil din icmaları, eləcə də Azərbaycan Islam Partiyası rəsmi qeydiyyata alındı. Lakin Iran Islam inqilabi ideyalarının hədsiz geniş yayılması təhlükəsinin mövcudluğuna görə din liderlərinin parlamentə seçilməsini yasaq edən qanun qəbul olundu.
Heydər Əliyev islamçı siyasi fəallara qarşı artıq repressiyalara başlamışdı, Islam Partiyasının fəaliyyətinə yasaq qoymuş, liderlərini həbs etmişdi.
Ilham Əliyev isə artıq silahlı ekstremistlərlə toqquşmalı oldu və bu dövrdə nəzarətdən kənarda olan - istər Islam olsun, istər xristian - istənilən müstəqil din fəallığı təqib olunmağa başladı.
Din terrorizmi ilə mübarizə bəhanəsi ilə yalnız Cümə Məscidi təmsilçiliyində islamçı demokratlar və Azərbaycan Islam Partiyasını deyil, ictimai təsirə heç bir iddiası olmayam dindar insanlar belə, ölkə boyu təqib olundu. Dini ədəbiyyata senzura tətbiq edildi, müstəqil din icmaları qeydiyyatdan məhrum edildi, xaricdə dini təhsil almış dindar liderlərin məscidlərdəki fəaliyyətinə yasaq qoyuldu. Ali və orta məktəblərdə hicaba qoyulan yasaq dindarlar arasında ciddi etiraza səbəb oldu (2010). Dindarların etirazlarına baxmayaraq, Bakıda “Əbu-Bəkr”, “Şəhidlər” məscidləri bağlandı, “Ilahiyyat” və “Fatimeyi-Zəhra” məscidilərinə ziyarət müvəqqəti olaraq dayandırıldı. Bir neçə məscid isə “qeyri-qanuni tikili” bəhanəsi ilə söküldü. Bütün bu tədbirlər heç bir ictimai müzakirə olmadan, din icmaları ilə danışıqlar aparılmadan həyata keçirildi.
Bütün bunlar vətəndaşların hüquqlarını tapdalayır və nəticə hasil etmir. Lakin ali və orta məktəblərdə hicab problemi, pasporta hicablı şəkil çəkdirmək və digər mövzularda müzakirələr açmaq, dialoqlar təşkil etmək olardı. Belə bir dialoq cəmiyyətdəki gərginliyi aradan qaldırar, dindar vətəndaşların hüquq və ehtiyaclarını təmin edə bilərdi.
Indi bizim dövlət idarələrində Quran və din simvollarının olmasını yasaqlayıblar. Lakin ABŞ-da buna izn verilir və ABŞ müsəlmanları çalışdıqları yerlərdə Quranı sərgiləyə bilərlər. Bütün bunlara baxmayaraq, ABŞ-da din ekstremizmi ilə mübarizə daha səmərəli aparılır.
Son 15 ildə 3000-ə yaxın insan din motivlərilə ittiham edilmişdir. 2011-ci ilin mart ayında Azərbaycan Hüquq Müdafiəsi Mərkəzi (sədr Eldar Zeynalov) son 6 ildə ittiham edilmiş müxtəlif qruplara aid - həm şiə, həm də vəhhabi məzhəbinə mənsub - 220 nəfərin siyahısını açıqladı.
Dini ekstrimizmin genişlənməsinin qarşısını almaq üçün hakimiyyət sınanmış köhnə üsuldan istifadə etdi: nəzarəti gücləndirdi, repressiyalar, qabaqlayıcı tədbirlər tətbiq etdi, lakin bu insanlarla dialoq, maarifləndirmə, dindarların problemlərinin müzakirəsi qətiyyən yada düşmədi.
ardı var
Söz istəyirəm
-
25 dekabr 2024-cü il tarixində bütün dünyanı sarsıdan faciə baş verib. "Azərbaycan Hava Yolları"nın "Bakı-Qroznı" marşrutu ilə reys həyata keçirən təyyarəsi Qazaxıstanın Aktau şəhəri yaxınlığında qəzaya uğrayıb. Embraer E190 təyyarəsində 67 nəfər olub, ekipaj üzvlərinin peşəkarlığı sayəsində onlardan 2-si uşaq olmaqla, 29 nəfər sağ qalıb.
-
Bakı - Qroznı təyyarəsinin "qəzayə" uğraması ilə bağlı buğun matəm elan edilib. 38 nəfər həyatını itirib. Ağır vəziyyətdə olanlar var, itkilərin sayı arta bilər. Böyük faciədir. Həyatını itirənlərin yaxınlarına baş sağlığı verir, xəsarət alanlara, yaralılara şəfa diləyirik.
-
Əziz Zərifə, bu gün evliliyimizin 30 illiyidir. Sən evimizdə, mən-həbsxanadayam. Vaxtında sənin “Dur! daha yazma!” tələbinə qulaq assaydım, indi yubileyimizi, əhd etdiyim kimi, ilk dəfə qohum-qardaş arasında təmtəraqla qeyd edirdik. Amma mən azad jurnalist kredoma xəyanət etmədim, təhlükəyə baxmayaraq, iti qələmimi yerə qoymadım. Odur ki, bir ildir isti ocağımdan, səndən, candan şirin övladlarımızdan ayrı düşmüşəm.
-
Müasir müharibələr insanlığın dözümlülüyünü sınağa çəkir, prioritetləri və dəyərləri yenidən nəzərdən keçirməyə məcbur edir. Belə dövrlərdə yalnız güc nümayiş etdirmək deyil, həm də beynəlxalq hüququn və insanlığın prinsiplərinə bağlılığı göstərmək xüsusilə vacibdir. Rusiya Federasiyasının misilsiz silahlı təcavüzü ilə üzləşən Ukrayna, beynəlxalq humanitar hüququn (BHH) normalarına sadiqliyini qoruyaraq, bu təcavüzə müqavimət göstərir. Ukrayna Müdafiə Nazirliyi tərəfindən təqdim olunan Könüllü Hesabat şəffaflıq, məsuliyyət və ədalət axtarışının simvoluna çevrilib.
Rəy yaz