AİB «Şahdəniz-2»nin zamini kimi çıxış etməyə hazırdır

1999-cu ildən bu yana AİB Azərbaycana 2,6 milyard dollar, o cümlədən özəl sektora 738 milyon dollar kredit və qrant ayırıb. Hazırda Azərbaycan üzrə strategiyada AİB-in hökumətlə üç əməkdaşlıq sahəsi müəyyən olunub: kommunal və şəhər xidmətləri, nəqliyyat və energetika.

Asiya İnkişaf Bankı (AİB) nümayəndəliyinin direktoru Nəriman Mannapbekovun Turan agentliyinə eksklüziv müsahibəsi bankın Azərbaycanda fəaliyyəti və iqtisadi vəziyyətə baxış haqqındadır.

Sual: Cənab Mannapbekov, Asiya İnkişaf Bankının Azərbaycan üzrə strategiyasını necə ifadə edərdiniz? Hansı sahələri əhatə edir, prioritetlər nələrdir,  layihələr və tərəfdaşlar necə seçilir?

Cavab: Bir qayda olaraq, AİB-in borc götürən hər ölkə üzrə strategiyası hər beş il üçün müəyyən olunur. Bu sənəd "Ölkəyə yardım strategiyası" (Country Partnership Strategy) adlanır. Azərbaycan üzrə proqram 2015-ci ildə təsdiq edilib, amma o, bir il əvvəl hazırlanmışdı və buna görə 2014-2018-ci illəri əhatə edir.

AİB-dən borc götürən 47 ölkədən 31-i AİB-dən fəal şəkildə kredit cəlb edir. Azərbaycan da onların arasındadır. Hindistan, Çin, İndoneziya, Pakistan, Banqladeş və digər böyük borc götürən ölkələrdir, onlar ildə 2-3 mlrd. dollar götürürlər. Son bir neçə ildə Azərbaycan orta hesabla ildə 150-200 mln., maksimum 300 mln. dollar götürüb. Lakin bu il bu borc məbləği xeyli arta və 825 mln. ABŞ dolları təşkil edə bilər.

Azərbaycan üzrə strategiyada AİB-in hökumətlə əməkdaşlıq etdiyi üç sahə müəyyən olunub: kommunal və şəhər xidmətləri, nəqliyyat və energetika.

Biz birinci bənd üzrə su, kanalizasiya şəbəkələrinin, təmizləmə qurğularının yenidən qurulması sahəsində “Azərsu”, həmçinin Naxçıvan Muxtar Resublikası Dövlət Meliorasiya və Su Təsərrüfatı  Komitəsi ilə işləyirik.

Hazırki portfelimizdə yolların tikintisi üzrə layihələrin həyata keçirilməsi ilə bağlı altı borc var. AİB energetika sahəsində iki elektrikötürücü xəttinin tikintisini maliyyələşdirib. Bundan başqa iyunun 7-nə paylayıcı şəbəkələrin inkişafı və yenidən qurulması üzrə böyük layihəyə baxılması təyin edilib. Bu sektorda yaxın beş il üçün AİB-in kredit vəsaitlərinin ümumi məbləği 750 mln. dollar təşkil edəcək. Onlar hər biri 250 mln. ABŞ dolları olmaqla üç hissə olaraq veriləcək. Bunun 250 mln. dolları bu il veriləcək.

Xüsusən, bir neçə transformator yarımstansiyalarının tikintisi nəzərdə tutulur. Bu, ölkənin Bakıdan kənardakı bir çox yaşayış məntəqələrinin fasiləsiz olaraq elektrik enerjisi ilə təmin edilməsinə imkan verəcək. İcraçı agentlik – “Azərişıq” artıq ilk tenderləri elan edib.

Biz əsas sektorlardan başqa həm də maliyyə sektorunun inkişafı sahəsində işləyirik. Xüsusən, AİB Azərbaycanın kommersiya banklarına mikrokreditlərin verilməsi və kiçik biznesin inkişafı üzrə xətlər təqdim edib. Bizim dəmiryol nəqliyyatı və təhsil sahəsi kimi yeni sektorlarda tərəfdaşlığı inkişaf etdirmək planlarımız var.

Sual: Şəbəkələrə böyük investisiyalar qoyan, amma onları geri götürə bilmədən Azərbaycanı tərk etmək məcburiyyətində qalan “Barmek” şirkətinin acınacaqlı təcrübəsini nəzərə alaraq, paylayıcı şəbəkələr sahəsinə verilən vəsaitlərin qaytarılmasına nə dərəcədə zəmanət var?

Cavab: Mənə elə gəlir ki, göstərdiyiniz analogiya tamamilə yersizdir. Belə ki, başa düşdüyüm qədər, siz prinsipcə çox az tanınan hansısa özəl şirkət tərəfindən qoyulmuş yatırımları nəzərdə tutursunuz. AİB tərəfindən maliyyələşdirilən layihədə isə Azərbaycan hökuməti tərəfindən verilən dövlət zamanəti ilə kredit ayrılır, bu zaman kreditin məbləği və əsas şərtləri AİB Direktorlar Şurası tərəfindən təsdiq edildiyi andan etibarən ictimaiyyətə məlum olur. Layihə hazırlanarkən onun hər mərhələsi hökumətlə razılaşdırılır. Məsələn, bu yaxınlarda layihənin 750 mln. ABŞ dollarından 250 mln.-luq ilk hissəsi belə ayrılıb. Bu vəsaitlərin yatırıldığı transformator stansiyaları və yarımstansiyaları AİB mühəndisləri ilə birlikdə müəyyən olunub. İstismar olunan avadanlığın əksəriyyəti mənəvi və fiziki cəhətdən köhnəlib. Onlar köhnəlmiş sovet standartları əsasında yaradılmışdı və fəaliyyət göstərirdi. AİB krediti hesabına tikiləcək yeni stansiyalar müasir və modernləşdirilmiş avadanlıqla təchiz ediləcək.

Vəsaitin yığılmasını, əlbəttə ki, “Azərişıq” təmin edəcək. Əvvəlcədən vəsait yığılması səviyyəsi və tariflər haqqında danışmaq istəməzdim, bu, gələcəyin mövzusudur. İstənilən halda, birinci mərhələ layihənin səmərəliliyini, maliyyə sabitliyini göstərəcək və daha dəqiq qiymətləndirməyə imkan verəcək. Lakin borcu kifayət qədər güclü olan hökumətin götürdüyünü, əvvəlki kredit xidmətlərinin isə nümunəvi olduğunu nəzərə alsaq, bizim vəsaitin qaytarılması ilə bağlı narahatlığımız və ya şübhəmiz yoxdur.

Sual: AİB Azərbaycanda bir neçə ildir fəaliyyət göstərir. Həyata keçirilmiş layihələrdən hansını ən uğurlu layihə hesab edirsiniz?

Cavab: Bir həftə əvvəl Naxçıvanda oldum, orada şəhərin su təchizatı üzrə layihəmiz həyata keçirilib. Bu gün Naxçıvan günün 24 saatı keyfiyyətli içməli su ilə təmin edilir. Əvvəllər 100 mindən çox ailənin su əldə etməsində məhdudiyyətlər var idi, su fasilələrlə gəlirdi. Bundan başqa su keyfiyyətsiz idi. Bu gün Naxçıvanda krandan su içmək olar. Bu, suyun təmizlənməsi üzrə müasir texnologiyanın tətbiqi sayəsində baş verir ki, bunu da AİB maliyyələşdirib.

Bu gün Naxçıvan əhalisinin kanalizasiya ilə təchiz edilməsi 80% təşkil edir, amma ilin sonuna qədər bu rəqəm 100% təşkil etməlidir.

Elə oradaca 60-65% təmizləmə qurğusu tikilib, orada avropalı mütəxəssislər və yerli podratçılar işləyir. Bu qurğu çirkab suları suyun yenidən içmək üçün istifadə edilə biləcəyi səviyyəyə qədər təmizləməyə imkan verəcək. Yəni, biz Naxçıvan şəhərinin su təchizatı və kanalizasiya problemini ən qabaqcıl dünya texnologiyalarına (standartlarına) uyğun şəkildə həll etməyə ümid edirik.

Göyçayda da vəziyyət buna bənzərdir. Orada da içməli su, kanalizasiya yox idi. İndi orada artıq təmizləyici qurğular tikilir.

Ağdaş və Beyləqanda da analoji layihələr həyata keçirilir, orada müəyyən uğursuzluqlar olub, amma onlar aradan qaldırılır və AİB bu il Ağdaş və Beyləqandakı işləri yekunlaşdırmaq üçün əlavə olaraq 75 mln. dollar maliyyə vəsaiti ayıracaq.

Sual: Siz böyük vəsaitlət istifadə edirisiniz, bütün layihələriniz çoxmilyonluq, genişmiqyaslı layihələrdir. Dünyada hökm sürən maliyyə böhranı və iqtisadi böhran sizin layihələrinizə necə təsir edir? Axı sirr deyil ki, maliyyə qurumları və hökumətlər xərcləri azaldır, qənaət etməyə çalışır. Sizin bankınız üçün vəziyyət necədir, siz də Azərbaycana kredit verilməsini azaltmısınız?

Cavab: Əksinə. Çətinliklərlə qarşılaşan ölkələrə biz daha çox kömək etməyə çalışırıq. Bu halda böhrandan söhbət getmir və biz ayrılan vəsaitin həcmini yalnız artırırıq. Belə ki, bir neçə il əvvəl bu həcm 10-12 mlrd. dollar, iki il əvvəl 14 mlrd. dollar, ötən il 16 mlrd. dollar təşkil edib, bu il isə AİB-in üzvü olan inkişaf etməkdə olan ölkələrə ayrılan kreditin həcmi 18,5 mlrd. dollar təşkil edə bilər.

Bu gün Azərbaycanda AİB tərəfindən investisiyaların ümumi həcmi 2,32 mlrd. dollar təşkil edir, bunun 738 mln.-u özəl sektora, o cümlədən AccesBank, FİNCA, Bank Respublika və digərləri olmaqla, 7 kommersiya bankına yatırımlardır.

Sual: AİB-in əsas prioritetlərindən biri yoxsulluğa qarşı mübarizədir. Mikrokredit verilməsi, kiçik və orta biznesə, kənd təsərrüfatına və gəlirliliyin yüksək olmadığı digər sahələrə dəstək hansı yeri tutur?

Cavab: Biz yoxsulluğa qarşı mübarizəyə kompleks şəkildə yanaşırıq. Belə deyək, su çəkirik ki, fermer kənd təsərrüfatı ilə məşğul ola bilsin, yol çəkirik ki, o, öz məhsulunu bazara apara bilsin və s. Mikrokredit verilməsinə gəlincə, biz yerli bankların və qeyri-bank institutlarının tələbatına əsasən hərəkət edirik. Bu gün bizim üçün bu işdə əsas kanallar AccesBank və FİNCA-dır. Məsələn, biz AccessBank-a 125 (75+50 mln.), FİNCA-ya isə 20 mln. dollar kredit vermişik.

Sual: Yerli və xarici iqtisadçı ekspertlər Azərbaycan iqtisadiyyatının müxtəlifləşdirilməsi, qeyri-neft sektorunun inkişafı, enerji resurslarından asılılığının azaldılması zərurətini qeyd edirlər. Bu zaman dərin islahatlara ehtiyacın olduğu vurğulanır.

Bununla razısınızmı və sizin qiymətləndirmələriniz necədir, tövsiyələriniz nələrdir?  Və ya belə deyək, hansı islahatlar aparılsa siz daha rahat işləyərdiniz?

Cavab: Nə vaxt və nə etmək hökumətin müstəsna səlahiyyətinə aiddir, amma “necə etməli” məsələsi müzakirə olunarkən bizimlə məsləhətləşirlər. Makroməsələlər üzrə Beynəlxalq Valyuta Fondu ilə məsləhətləşmələr aparılır, tezliklə bu fondun missiyası müzakirələr üçün gələcək, biz isə ayrı-ayrı struktur məsələləri ilə bağlı məsləhətlər veririk.

Məsələn, kənd təsərrüfatı üçün maliyyə əldə edilməsi məsələsini necə həll etməli, mobil bankinq və ya debit kartları məsələsini necə həll etməli. Bizim bu cür həllərimiz var və biz onları paylaşırıq. Qeyri-neft sektorundan danışsaq son bir neçə həftədə mətbuatda gedən məlumatlardan ixracatın inkişafı; kənd təsərrüfatına və xüsusən pambıqçılığa investisiya cəlb edilməsi; sərhədyanı rayonlarda ticarətin və ticarət əlaqələrinin inkişafı, o cümlədən gömrük məsələlərinin həlli kimi bir neçə sevindirici təmayülü görmək olar.

Bu yaxınlarda müzakirə etdiyimiz daha bir istiqamət texniki parkların və sahibkarların imtiyazlı rejimdən yararlana biləcəyi azad ticarət zonalarının yaradılmasıdır. Biz bu istiqamətləri maliyyə cəhətdən olmasa da ən azı intellektual cəhətdən dəstəkləmək niyyətindəyik.

Sual: Hökumətlə belə danışıqlara konkret nümunə göstərə bilərsiniz?

Cavab: Belə bir termin var - demand driven approach. Bu, hökumətin nə isə etmək istədiyi sahələri müəyyən etməsidir. Məsələn, biz hökumətin dəmiryolu, təhsil, Abşeronda göllərin təmizlənməsi sahəsində layihələr həyata keçirmək istədiyini bilirik. Bunu bildiyimiz halda biz ideyaları qiymətləndiririk və əvvəllər əldə etdiyimiz təcrübənin tətbiq edilməsinin mümkünlüyünü dəyərləndiririk. Yəni, söhbət təkcə maliyyə dəstəyindən getmir.

Amma bu, o demək deyil ki, biz ancaq gözləyirik. Hər il biz ölkə üzrə öz biznes planımızı (country operation business plan) hazırlayırıq, bu planı mütləq hökumətlə razılaşdırırıq. Orada bizə yerli hakimiyyətlərdən, bələdiyyə orqanlarından daxil olan təkliflər də ola bilər. Bu ideyalar anlayış və dəstəklə qarşılanırsa dialoq və gələcək fəaliyyətin müzakirəsi baş verir.

Sual: Son iki ildə Azərbaycanın milli valyutası iki dəfə devalvasiyaya məruz qaldı. Bu, AİB-in layihələrinə necə təsir etdi?

Cavab: Bütün mənzərəni qiymətləndirməkdə çətinlik çəkirəm. Amma, məsələn, deyə bilərəm ki, bir sıra yol layihələri üzrə qənaət var. Azərbaycan podratçısının hüquqi şəxs kimi çıxış etdiyi layihələrdə dollar ekvivalentində işlərin ucuzlaşacağı tamamilə gözlənilən haldır.

Sual: Bəs bu, necə baş verir? Axı kreditlər dollarla verilir, manat isə iki dəfə ucuzlaşır, deməli, geri ödəmə də iki dəfə çox olacaq. Məhz buna görə bir çox kommersiya banklarımız bankrotluq həddinə çatdı, qaytarılmayan kreditlərin səviyyəsi isə 40%-i keçir. Bu vəziyyətdə kreditor banka necə ziyan dəyməyə bilər?

Cavab: AİB-in Azərbaycana investisiya etdiyi 2 mlrd. 350 mln. dolların 1,5 mlrd. dolları Azərbaycan hökumətinə verilib, hökumət krediti düzgün şəkildə ödəyir.

Özəl sektora, o cümlədən kommersiya banklarına investisiyalara gəlincə, bu, zərərə məruz qala biləcək borclulardır. Bizim bu istiqamətdə vəziyyəti qiymətləndirməmiz (evaluation) hələ başa çatmayıb, buna görə hazırki mərhələdə qiymət vermək tezdir. Ekspertlərimizin vəziyyəti araşdırmasından sonra, yarım-bir il sonra daha dəqiq danışmaq olar.

Sual: Yəni, problem varsa belə,  çox böyük deyil?

Cavab: Tamamilə doğrudur. Amma artıq indidən deyə bilərəm ki, Accesbank və FİNCA ilə bağlı bizim ciddi narahatlığımız yoxdur. Orada proses nəzarət altındadır.

Sual: Moody`s, Fitch, Standart and Poors kimi nüfuzlu beynəlxalq reytinq agentlikləri müntəzəm olaraq Azərbaycanın maliyyə və bank sisteminin reytinqinin, habelə ölkənin ümumi iqtisadi göstəricilərinin azaldığını bildirir. Bu, sizi narahat etmir?

Cavab: Biz başqa yerlərdə bu cür qiymətləndirmələr və böhranlarla qarşılaşmışıq. Məsələn, 1997-98-ci illərdə Koreyada, Taylandda, Malayziyada, İndoneziyada, 2007-2008-ci illərdə başqa regionlarda da belə proseslər olub.

Böhran haqqında danışarkən əsas kimi makroiqtisadi sabitlik göstəriciləri götürülür. Yəni, pul gəlirlərinin kəskin şəkildə azalması, büdcə defisitinin əhəmiyyətli dərəcədə artması, mənfi ödəmə balansı, inflyasiyanın artması. Təkcə Azərbaycanda deyil, qonşu ölkələrdə də bu proseslərin bəziləri müəyyən dərəcədə müşahidə olunur. Amma bu proseslər o demək deyil ki, təmayül mənfidirsə, layihələri məhdudlaşdırmaq və ya strategiyanı dəyişdirmək lazımdır. Xüsusən, AİB üçün strategiya stabil olaraq qalmaqdadır, baxmayaraq ki, biz yaxın dövrdə ölkənin müəyyən problemlərlə qarşılaşa biləcəyini dərk edirik. Amma biz onu da dərk edirik ki, hökumət müəyyən tədbirlər görür və biz onları dəstəkləyirik. Bu gün Azərbaycan hökumətinin nəyisə yanlış etdiyini demək üçün bizim əlimizdə əsas yoxdur.

Sual: Bir çox beynəlxalq təşkilatlar çoxdan Azərbaycanı xarici biznes üçün vəziyyətin ağır olduğu, korrupsiyanın ən geniş yayıldığı ölkələrdən biri kimi tanıyır. Bu problem sizə necə toxunur?

Cavab: Biz bu təşkilatların qiymətləndirmələrini, əlbəttə ki, əldə edirik və nəzərə alırıq, amma bu, o demək deyil ki, biz bunu rəhbər tutmalıyıq.

Bizim vəzifəmiz şəffaf olmaq və sənədlərdə tərəfdaşlarımızın öhdəliklərini əks etdirməkdir. “Azərsu”nun öhdəliyi, “Azəravtoyol”un öhdəliyi, Naxçıvandakı layihə üzrə icraçı orqanın öhdəliyi bizə auditor hesabatları verməkdir. Və beynəlxalq auditor müvafiq rəy (unqualified) verirsə, narahatlıq üçün əsas yoxdur. Beynəlxalq auditor hər-hansı problemin mövcudluğu haqqında rəy verirsə, bu, o demək deyil ki, biz işi dayandırırıq. Biz tərəfdarlarımızla birlikdə vəziyyəti yaxşılaşdırmağın yollarını axtarırıq. Qeyd etdiyiniz problemlə bağlı tətbiq etdiyimiz metodlar bunlardır.

Sual: Nümunə əsasında dəqiqləşdirici bir sual vermək istərdim. Azərbaycanda son illər yüz kilometrlərlə yol tikilib. Onlar bahalı idi, əslində xarici şirkətlər tərəfindən bizim Nəqliyyat Nazirliyinin rəhbərliyi altında tikilib və praktiki olaraq hamısında ciddi nöqsanlar var. Bəzi yolları az qala yenidən tikmək, bəzilərini isə ciddi şəkildə təmir etmək lazım gəldi.

Yerli ekspertlər və bəzi xarici podratçılar iddia edirlər ki, bunun səbəbi tikinti zamanı ciddi korrupsiyaya yol verilməsidir ki, aşağı keyfiyyətə məhz bu səbəb olub.

Sizə bu cür problemlərlə bağlı necə zəmanət verilir ki, pullarınızdan təyinatı üzrə istifadə olunacaq, onları oğurlamayacaqlar?

Cavab: Hər bir layihə çərçivəsində biz keçirilmiş tenderin qiymətləndirməsini alırıq (bid evaluation report). Biz seçilən podratçının irəli sürülən tələblərə uyğunluğunu, işlərin keyfiyyətinə zəmanət dərəcəsini, hətta onun nə qədər və hansı inşaat materiallarından istifadə edəcəyini – yəni, hesablamalarının nə dərəcədə əsaslandırılmış olduğunu yoxlayırıq. Bundan başqa biz hər kubmetrin dəyərini qiymətləndiririk. Qiymətin əsassız şəkildə yüksəldildiyini görürüksə AİB mühəndisləri üçün bu, layihədə nəyinsə yanlış olduğunu göstərə bilər.

Layihələrimizin əksəriyyətində biz  mühədislik  parametrlərinə riayət etməyə çalışmışıq.

Sual: Kredit miqyasını nəzərə alaraq, AİB-in “Şahdəniz” layihəsinin ikinci mərhələsini maliyyələşdirməyə olan marağını nə ilə izah etmək olar və bu, bankınızın prioritetlərinə nə dərəcədə uyğundur?

Cavab: AİB təkcə Azərbaycanda deyil, başqa ölkələrdə də dəfələrlə neft-qaz sahəsini maliyyələşdirib. AİB artıq “Şahdəniz” qaz-kondensat yatağının işlənməsinə 250 mln. dollar məbləğində kredit verib, amma indi qarşıda böyük həcmdə iş ehtiva edən ikinci mərhələ məsələsi durur.

AİB Direktorlar Şurası hələlik qərar qəbul etməyib. İyunda AİB missiyası gələcək, bu missiya həmin layihədə AİB-in iştirakını müzakirə edəcək. Ola bilər ki, bu müzakirələr təkcə kreditləşmə məsələsini deyil, həm də ödəmə zəmanətinin verilməsi məsələsini əhatə edəcək. Layihənin maliyyələşdirilməsinə eyni zamanda bir neçə xarici kommersiya bankı maraq göstərir. Kreditlərin ödənilməsinə ən yüksək kredit ödəmək reytinqi – AAA olan təşkilat zəmanət verərsə bu bankların kredit şərtləri yumşaldıla bilər, AİB isə məhz belə reytinqə malikdir. Yəni, faiz dərəcəsi xeyli aşağı salına bilər. Buna görə hökumət AİB-i kreditor deyil, zamin qismində bu layihəyə cəlb edə bilər. -0-