Elman Rüstəmovun AMB-na rəhbərlik etmək ehtiyacı varmı?

***

-Əkrəm bəy, Milli Məclis Elman Rüstəmovun yenidən Mərkəzi Bankın İdarə Heyətinin üzvü olmasına razılıq verdi. Nədən Elman Rüstəmov? Azərbaycanda bank işini bilən başqa namizəd yox idimi?

-Elman Rüstəmov qeyri-adi bəxtə malik olan insandır. Heç bir göstəricisinə görə tutduğu vəzifəyə uyğun deyil. Təsadüfi adamdır! Sadəcə, lazım olan vaxtda lazım olan yerdə olan kəsdir. Təsəvvür edin ki, heç bir bank təcrübəsi olmayan Rüstəmov 40 yaşında Elçibəy iqtidarı tərəfindən Mərkəzi Bank sədrinin birinci müavini təyin olunmuşdu. 1994-cü ildə Mərkəzi Bankın sədri Qalib Ağayev istefa verdi. Rüstəmov sədr vəzifəsinin icraçısı oldu. Heydər Əliyev bir neçə ay sədr vəzifəsinə kadr axtardı. Amma o zaman siyasi vəziyyət çox gərgin idi. Siyasət iqtisadiyyatdan irəli idi. Yekunda elə Rüstəmov da sədr təyin olundu. 2000-ci ildə səlahiyyət müddəti bitdi. Heydər Əliyev yenə sədr vəzifəsinə adam axtardı. Bir neçə ay Rüstəmov icraçı oldu. Lakin prezidentin səhhətində problemlər var idi, yenə əli Rüstəmova çatmadı və onu yenidən təyin etdi. 2005-ci ildə isə ölkəyə artıq yüksək neft gəlirləri axırdı. Rüstəmov da sanki ölkənin bu uğurunu yaradanlardan biri idi. Və misli görünməyən hal baş verdi: İlham Əliyev səlahiyyəti hələ bitməmiş (bir neçə ay qalmışdı) Rüstəmovu növbəti 5 illik müddətə təyin etdi. 2010-cu ildə isə Rüstəmov az qala ölkədəki makroiqtisadi və maliyyə sabitliyinin, iqtisadi inkişafın sütunlarından biri hesab olunurdu. Buna görə də asanlıqla yenə təyin olundu. Problem 2014-ci ilin sonunda yarandı. Neftin qiyməti kəskin düşdü. Buna baxmayaraq, İlham Əliyev bəyanat verdi ki, manatımız sabit qalacaq. Lakin 2 ay sonra, 2015-ci ilin fevralında devalvasiya baş verdi. Niyə? Ona görə ki, məlum oldu ki, maliyyə sabitliyi mif idi, prezidentin özünə yanlış məlumatlar verilirdi. Buna bariz nümunə Beynəlxalq Bankdakı biabırçılıqların üzə çıxması idi. Digər bankların da çoxunun ağır vəziyyətdə olduğu məlum oldu. Rüstəmovun illərlə gözdən pərdə asması tam bəlli oldu. Lakin o da aydın idi ki, manatın devalvasiyası prosesi hələ bitməyib. Buna görə də 2015-ci ilin aprel ayında onu yenə vəzifəsində saxladılar ki, devalvasiya işini tam bitirsin. Yerinə başqasını təyin edib onu da xalqın gözündən salmağın nə mənası vardı ki?! İslanmışın yağışdan nə qorxusu! Odur ki, Elman müəllim devalvasiya əməliyyatını 2015-ci ilin dekabrında və 2016-cı il ərzində davam etdirdi. Eyni zamanda bir neçə bankı da bağlamalı oldu. Nüfuzu tam sarsıldı. Belə vəziyyətdə bank nəzarətini həyata keçirə bilmirdi. Çünki bankların da ona qarşı iradı çox idi. Buna görə də 2016-cı ilin mart ayında bank nəzarəti səlahiyyəti ondan alınıb yeni yaradılmış Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatasına verildi. Palatanın da işi uğursuz oldu, amma bu, başqa mövzudur. Sadəcə, Palatanın fonunda Rüstəmov şükürlü görünürdü. Bununla belə, hökumətin iqtisadi blokundakı kadr dəyişiklikləri onun da əvəz ediləcəyini göstərirdi. 2019-cu ilin sonunda Palatanın ləğv edilərək səlahiyyətlərinin Mərkəzi Banka verilməsi də bundan xəbər verirdi. Çünki sual yaranırdı: Rüstəmov belə yaxşı idisə, 3 il əvvəl niyə səlahiyyətləri Palataya verilmişdi ki? Onun baş nazirin müavini təyin olunacağı haqda söz-söhbət yayıldı. Rüstəmovun bank nəzarətini də çox passiv aparması buna sübut idi. Məsələn, faktiki müflisləşmiş “Atabank” və digər problemli banklar üzrə real və ciddi addımlar atmırdı. Sanki deyirdi: qoy, yerimə gələn etsin! Amma neftin qiymətinin kəskin enməsi və koronavirus böhranı vəziyyəti dəyişdi. Yenə məlum oldu ki, əvvəl-axır yenə devalvasiya olacaq, bank sistemini də ağır dövr gözləyir. Qeyri-populyar addımlar atmaq lazım olacaq. Bunları yeni kadr etsinmi? Xeyr! Onu gözdən salmaq olmaz. Qoy, elə Rüstəmov etsin bu qara işləri. Ona görə də yenə də “müvəqqəti qalsın, sonra baxarıq” yanaşması ilə Rüstəmovu yenə təyin etdilər. Amma onun taleyi göstərir ki, həqiqətən müvəqqətidən daimi heç nə yoxmuş!

- Nə gözləyək? Mərkəzi Bankın fəaliyyətində, eləcə də bank sektorunda hansı dəyişikliklər ola bilər?

-Elman Rüstəmovdan müsbət heç nə gözləmək olmaz. Obyektiv olaraq buna qabiliyyəti çatmaz. O, asan pullar dövrünün qəhrəmanıdır. Neft gəlirləri hesabına sabit manat və uğurlu bank sistemi təəssüratını yaratmağa nə var ki! Əsl peşəkar böhran zamanı məlum olur. Son 5 ildə nə etdi ki Rüstəmov? Manat üzdümü? Xeyr! Neftin qiyməti bir qədər sabitləşən kimi qayıtdı əvvəlki taktikaya: perspektivdə zərərli sabit məzənnə yanaşmasına. Nəticəsi göz qabağındadır: bütün dünya hazırda ucuz kreditləri verir ki, iqtisadiyyat ölməsin, biz isə devalvasiyadan qorxaraq kredit vermirik (çünki verilən pullar valyuta bazarına axa bilər)! Mürəkkəb və dərin iş üslubu onluq deyil. Buna uyğun komandası da yoxdur. Odur ki, valyuta ehtiyatlarını bir müddət xərcləyəndən sonra əvvəl-axır devalvasiyaya gedəcək. Bank nəzarəti sahəsində də ondan müsbət heç nə gözləməyək. Bank sisteminin mövcud problemləri onun sayəsində və iştirakı ilə yaranıb. O cümlədən uzun illər boyu davam edən kobud qanun pozuntuları (“Bank Standard”, “Texnikabank” və digər müflisləşmiş bankların və ya hazırda “Atabank”ın misalları bariz nümunədir). İslahat aparsa, bütün “zibillər” açılacaq axı. Odur ki, hökumətin digər köhnə kadrları kimi o, vəzifədə qaldığı dövrdə, sadəcə, vaxt udmaqla məşğul olacaq. O, nə İnam Kərimov, nə Mikayıl Cabbarov, nə də xüsusilə Sahil Babayev deyil ki, real və ciddi islahatlara başlasın, müasir tərzdə işləməyə başlasın.

-Yeni sədrin seçilməsi dünya bazarında neft qiymətinin aşağı düşdüyü dövrə təsadüf edir. Eyni zamanda pandemiya və karantin dövrünə. Yəni, qarşıda iqtisadi çətinliklərin olacağı danılmazdır. Və xeyli vaxtdır devalvasiya söhbətləri gəzir. Azərbaycanda olmuş iki devalvasiyanın altından imza atan bir şəxs olaraq Elman Rüstəmov bu dəfə bu imzadan qaçacaqmı? Yoxsa, üçüncü devalvasiyaya imza atacaq?

-Üçüncü yox, dördüncü. Birinci devalvasiya 2015-ci ilin fevralında (27 qəpik), ikinci dekabrında (50 qəpik), üçüncü isə  2016-cı il ərzində (15 qəpik) baş verib. Qeyd etdiyim kimi, Rüstəmovu elə ona görə saxladılar ki, lazımi anda növbəti devalvasiyaya imza atsın. Bank sistemi etimada söykənən sahədir. Baş bankir etibar doğuran şəxs olmalıdır. Rüstəmov hətta düz danışanda da əhali təşvişə düşür ki, hər şey onun dediyinin əskinə olacaq. Belə şəxsi niyə saxlasınlar ki vəzifədə? Reputasiyasını təsdiq etmək üçün!

-Azərbaycanda bankların durumundan nə gözləyək? Necə çıxacaqlar bu çətin durumdan?

-Böyük ehtimalla bankların bağlanması prosesinin növbəti mövsümü olacaq. Bank sistemimizin vəziyyəti onsuz da pis idi. Dünyada tüğyan edən cari böhran da banklarımızın çoxunu yoluxduracaq. Yalnız bir neçə bank ən yaxşı halda salamat qalacaq. Əsasən o banklar ki inzibati resursa malikdirlər.

-Ümumiyyətlə, nə təklif edirsiniz? Mərkəzi Bankın fəaliyyəti, eləcə də bank sektorunun inkişafı üçün nə etmək lazımdır? Yalnız rəhbər dəyişikliyi ilə bunlara nail olmaq mümkün olmazdı yəqin ki?

-İlk növbədə bank qanunvericiliyi dəyişməlidir. Prezident 2004-cü və 2014-cü illərdə iki dəfə (!!!) Bank Məcəlləsinin hazırlanmasını tapşırıb. İndiyə kimi hazır deyil. Daha sonra Mərkəzi Bankın rəhbərliyi dəyişdirilməlidir. Hökumətin iqtisadi blokuna digər qurumlarında olduğu kimi müasir düşüncəli, enerjili, dürüst kadrlar gətirilməlidir. Pul siyasəti və bank nəzarəti alətləri dəyişdirilməlidir. Bütün banklarda dürüst yoxlama aparılmalı, sağlamlaşdırma həyata keçirilməlidir, günahkarlar məsuliyyətə cəlb olunmalıdır. Oğurlanan pullar geri qaytarılmalıdır!