Kapitalın amnistiyası böhran üçün panacea deyil

***

-Qubad bəy,  iqtisadiyyat naziri Mikayıl Cabbarov prezident İlham Əliyevin qəbulunda özəl sektora kapital və əmlak amnistiyasının olmasını təklif edib. Sizcə, indiki şəraitdə bu təklifin səsləndirilməsi hansı məqsədlərə xidmət edir?

-Azərbaycanda hazırki sosial iqtisadi vəziyyət 2014-cü ilin sonundakı vəziyyətə daha çox bənzəyir. Düzdür, o zaman koronavirusun yaratdığı çətinliklər yox idi. Amma dünya bazarında neftin qiymətinin ucuzlaşması fonunda bu dövrləri müqayisə etmək mümkündür. Məsələ bundan ibarətdir ki, ölkədə indiki halda iki ciddi iş görülməlidir. Birincisi, bütövlükdə götürəndə ictimai vəsaitlərin istifadəsində rasionallığın və səmərəliliyin artırılmasıdır. Bunun üçün büdcədə qənaət rejimi tələb olunur. İkincisi isə hesab edirəm ki, daha çox əlavə maliyyə qaynaqlarının tapılması, xüsusilə daxildə kapital və əmlak amnistiyası vasitəsilə bu qaynaqların, vəsaitlərin səfərbər olmasıdır. Birinci istiqamət, yəni qənaət rejimi öz-özlüyündə yaxşı yanaşma olsa da, bu, sonsuzluğa qədər davam edə bilməz. Çünki büdcənin vəsaitlərinin heç də proqnozlaşdırılan fərd istiqamətlərinin hamısını qənaət rejimində istifadə etmək mümkün deyil. Amma istənilən halda qənaət rejiminin olması çox önəmlidir. Görünür, Azərbaycan indiki dövrdə hər ikisini səfərbər etmək istəyir. Həm qənaət rejiminə keçmək istəyir. Ən azı icbari tibbi sığortanın tətbiqinin 2020-ci ilin sonunda başa çatdırılması nəzərdə tutulsa da, növbəti ilə keçirildi. Bu, qənaət rejimi çərçivəsində görülən işlərdən biridir. Hazırda biznesin də fəaliyyət imkanlarını genişləndirmək və əlavə maliyyə qaynaqlarının təminatını yaratmaq çox vacibdir. Ona görə də adətən belə postneft söhbəti gedəndə ilk yada düşən amnistiya olur. Vaxtilə vergi amnistiyası da elan olunmuşdu. Ümumiyyətlə, kapital və əmlak amnistiyasından daha çox indi vergi amnistiyasına ehtiyac var. Çünki vergi qanunvericiliyi əlverişsiz şərtlərlə dəyişdirilərək sərtləşdirilib və vergidən yayınma halları kifayət qədər çoxalıb. Vaxtilə əsassız yoxlamalar və haqsız cərimələr fonunda kiçik və orta sahibkarlığın, hətta iri şirkətlərin belə vergi borcları formalaşıb. Odur ki, vergi amnistiyasına daha çox ehtiyac var. O ki qaldı kapitalın amnistiyasına, təbii ki, maliyyə təminatı üçün bu da vacibdir. Bu gün sərmayə qoyulması müəyyən səbəblərdən ləngidilən və ümumiyyətlə, sərmayə qoyuluşundan narahat olan adamlar bəlkə bu amnistiyadan sonra kapitalını leqallaşdırar və iqtisadiyyata yatırar. Düzdür, bunun indiki şərtlərlə perspektivi o qədər də görünmür. Ona görə ki, investorlar belə qeyri –müəyyən vəziyyətdə, hətta amnistiya olsa da öz vəsaitlərini sərmayə qoymaqda maraqlı olmurlar. Amma əmlaka gəlincə, bu məsələdə bir qrup tərəfindən başqa bir qrupun mülkiyyətinin icbari, zorakılıq yolu ilə qəsb edilməsi halı Azərbaycanda olub. Buna iqtisadi dildə ekspropriasiya deyirlər. Bu baxımdan əmlak amnistiyası indiki halda bəlkə də o mövcud olan mübahisələrin aradan qaldırılmasına az da olsa töhfə verə bilər.

-Ümumiyyətlə, bu addım Azərbaycanda kölgə iqtisadiyyatının, korrupsiyanın aradan qaldırılmasına müsbət təsir edəcəkmi?

-Hesab etmirəm ki, bu addım gizli iqtisadiyyatın leqallaşmasına gətirib çıxaracaq. Amma təbii ki, amnistiya nəticəsində ortalığa çıxan kapital resursları tam və ya qismən leqallaşdırılarsa, bəyan edilən aktivlərin reportasiyası stimullaşdırılarsa, xaricə aparılan kapital geri qaytarılarsa, təbii ki, müəyyən mənada gizli iqtisadiyyatın miqyasının kiçilməsinə gətirib çıxara bilər. Korrupsiyaya gəlincə, indiki halda korrupsiyaya qarşı ən təsirli vasitə bütövlükdə götürəndə dövlət məmurlarının, o cümlədən hakimlərin, prokurorların, deputatların, hətta prezidentin, vitse-prezidentin, baş nazirin və nazirlərin əmlakı və gəlirləri haqda bəyannamənin qəbulu və dərcidir. Buna daha çox ehtiyac var. Ola bilər ki, indiki halda İlham Əliyevin təbirincə desək, postneft dövrünün başladığını əsas götürsək və iqtisadiyyat nazirinin təşəbbüsü ilə kapital və əmlak amnistiyasına getsək, bəlkə bu mərhələdən sonra gəlirlərin və əmlakın bəyannaməsinə də keçid təminatı ola bilər. Bu, sanki elə bil gəlirlərin və əmlakın bəyannaməsinə hazırlıq kimi də dəyərləndirilə bilər ki, artıq kapital və əmlak  leqallaşır, ondan sonra isə bəyan edirlər ki, həqiqətən malik olduqları əmlak və kapital bu qədərdir. Bu istənilən halqa korrupsiyaya qarşı mübarizə istiqamətində yeni bir mərhələnin başlanğıcı ola bilər.

-İllərdir ekspertlər qeyri-leqal, “çirkli pullar”ın ölkədən çıxarılmasının qarşısını almaq üçün maliyyə amnistiyası ilə bağlı çıxışlar edirlər. Amma qulaqardına vurulur. Kapital və əmlak amnistiyası maliyyə amnistiyası deməkdirmi?

-Ölkədə investisiya mühiti əlverişli olmayanda və eyni zamanda oğurlanmış kapitalı ölkədə reallaşdırmaq müəyyən suallar yaradanda kapital sahibləri çalışırlar ki, onu xaricə çıxarsınlar. Əmlakla bağlı bunu demək mümkün deyil. Çünki əmlak istənilən halda daşınan deyil. Daşınmaz olduğuna görə mütləq olduğu ölkədə qalır. Amma kapitalı Azərbaycandan kənara çıxaranlar kifayət qədər çoxdur. Bu baxımdan bu istiqamətdə müəyyən bir fəaliyyətin qurulması pis olmazdı.  Mən həmişə maliyyə, vergi amnistiyasının elan olunmasının tərəfində olmuşam. Amma daha çox vergi amnistiyasına ehtiyac olduğunu düşünürəm. Vergi ödəyicilərinə münasibətdə təmiz səhifədən başlamaq  bütövlükdə vergi borclarının silinməsi, vergi ilə bağlı öhdəliklərin azaldılması, vergiödəyicilərinin mədəniyyətinin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynaya bilər. Amma indiki iqtisadi situasiyada məlum çətinliklər var. Bu istənilən halda hər hansı bir amnistiya qərarına, o cümlədən kapitala da, vergiyə də, əmlaka da təsirsiz ötüşməyəcək. Bu, sadəcə olaraq indiki halda daxildən əlavə maliyyə qaynaqlarının üzə çıxarılması üçün çox maraqlı təşəbbüs ola bilər ki, buna həqiqətən Azərbaycan iqtisadiyyatının 2020-ci ildə ehtiyacı çox olacaq. Çünki yalnız fəaliyyət, qazanclarla büdcəyə vəsait cəlb etmək götürülən öhdəlikləri, əsasən də sosial öhdəlikləri yerinə yetirmək sahəsində problem yarada bilər. Ona görə fəaliyyətsiz qalan kapitaldan və əmlakdan qazanc əldə etmək və onu leqallaşdırmaqla fəaliyyət sferasına cəlb etmək daxildə maliyyə qaynaqlarından birinə çevrilə bilər.

-Bu amnistiyanın indi səsləndirilməsi iqtisadiyyatın qaldırılmasına təsir edəcəkmi?

-Hazırda iqtisadiyyatın qaldırılması gündəmdə olan məsələ deyil. Hazırda əsas məsələ iqtisadiyyatın tənəzzülünün qarşısının alınması və yaxud da tənəzzül olarsa, onun deyək ki, əhatə dairəsinin məhdudlaşdırılması ola bilər. İstənilən halda dünya iqtisadiyyatı da tənəzzülə daxil olub. Azərbaycan iqtisadiyyatı, xüsusilə xammaldan asılı olan iqtisadiyyatı olan bir periferiya ölkəsi kimi istənilən halda tənəzzüldən daha çox əziyyət çəkən ölkələrin siyahısında olacaq. Odur ki, söhbət iqtisadiyyatın qaldırılmasından getmir. Tənəzzülün miqyasının kiçildilməsindən söhbət gedə bilər. Bu baxımdan amnistiya fikirləri səsləndirilir. Çünki artıq dayanıqlı inkişaf dövrü geridə qaldı. İndi Azərbaycan da daxil olmaqla dünya dövlətləri təəssüf ki, 2020-ci ildə öz fəaliyyətlərinin nəticələrində neqativ yekunlarla qarşılaşmaq məcburiyyətindədirlər.

-Siz nə təklif edirsiniz? İqtisadiyyatı indiki vəziyyətdən xüsusən də hazırki pandemiya böhranından çıxarmaq üçün nələr etmək lazımdır? Amnistiyalar, şəffaflıq, məhkəmə müstəqilliyi iqtisadiyyatı bu vəziyyətdən qurtara bilərmi? Yoxsa daha dərin addımlar atmaq lazımdır?

-Şəffaflıq və hesabatlılığın artırılmasını təklif edirəm. Təbii ki, korrupsiya ilə, inhisarçılıqla mübarizə də gücləndirilməlidir. Büdcədə rasionallığı, səmərəliliyi, ümumiyyətlə, büdcənin qənaət rejimində istifadəsini təmin etmək üçün bu il şəffaflığa daha çox ehtiyac olacaq. Nəzərə alsaq ki, bu ilin büdcəsində də son təyinat xərclərinə, icra hakimiyyəti tərəfindən müəyyənləşdirilən ayrı-ayrı istiqamətlərə kifayət qədər böyük vəsait ayrılıb, o vəsaitlərin şəffaf istifadə olunmaması son nəticədə büdcədə yığılan ümumi resurslardan istifadənin səmərəliliyini aşağı salacaq. Ona görə mütləq şəffaflıq lazımdır. İndiki dövrdə çalışmalıyıq ki, qərarların həm də iqtisadiyyata təsirini nəzərə alaq. Çünki pandemiyanın yayılması xüsusilə də iqtisadiyyatla əks olan qərarların qəbulunu tələb edir. O cümlədən karantin rejimi, fövqəladə fəaliyyət rejimi resursların hərəkətini məhdudlaşdırır. Həmçinin maliyyə və insan resurlarının, biznesin, yükdaşımaların,  hər birinə, o cümlədən idxala və ixraca təsir edir. Bu baxımdan çalışmalıyıq ki, istənilən halda bunu lokallaşdıraq və ölkə üzrə tətbiq etməyək. Çünki ölkə üzrə tətbiq edəndə bütövlükdə ölkə bu prosesdən əziyyət çəkir. Amma ayrı-ayrı regionlarda onun tətbiqi digər regionların resursları hesabına müəyyən mənada vəsaitlərin hərəkətinə, maliyyə təminatına və bu gün vacib olan istiqamətlərə şərait yaradır. Amma yenə də indiki dövrün ən vacib məsələsi pandemiya ilə mübarizə istiqamətində formalaşmış dəstək fonduna yığılmış vəsaitlərin şəffaf və hesabatlı xərclənməsidir. Bütövlükdə kiçik və orta sahibkarlığın bir sinif kimi sıradan çıxarılması təhlükəsinin mövcud olduğu bir şəraitdə dövlət təminatı həyata keçirilməlidir. Və heç şübhəsiz ki, həm də məhkəmə müstəqilliyi bu proseslərə, həm şəffaflığa, həm hesabatlılığa, həm də investisiya təminatına müsbət effekt verə bilər. Yəni, ilk növbədə dövlət vətəndaşları və sahibkarları düşünməlidir və qayğısını çəkməlidir ki, vəziyyət dəyişəndən sonra bunların hesabına ölkədə yenidən iqtisadiyyatı bərpa edə bilsin.