Prinsipial mövqe və xoş məram

***

-Cəsur bəy, son vaxtlar işğaldan azad edilmiş ərazilərdə, eləcə də Dağlıq Qarabağda baş verən proseslərlə bağlı nigarançılıq, skeptizm hökm sürür. Sanki insanlarda məlumatsızlıqla yanaşı, həm də orada baş verən proseslərdə ümidsizlik yaranıb. Sizcə, nə baş verir? Bu proseslər hansı qənaətə gəlməyə əsas verir?

-Hazırda baş verən proseslərə konkret deyil, ümumi qiymət vermək olar. Çünki proseslər hələ yekunlaşmayıb. Münaqişənin aktiv – hərbi əməliyyatlar mərhələsinin bitdiyini söyləmək olar. İndi isə münaqişənin sülh – atəşkəs mərhələsinin elementləri özünü göstərir. İnsanlarda şübhələrin, skeptik yanaşmaların ortaya çıxması təbiidir. Çünki müharibə bir çoxlarının gözlədiyi kimi bitmədi. Bir çoxları erməni qoşunlarının tamamilə ərazilərimizdən çıxarılacağını, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün tam təmin ediləcəyini gözləyirdi. Yəni, bir çoxlarının gözləntisi “100 faizlik nəticə“yə hesablanmışdı. Amma hərbi əməliyyatların bitməsini özündə ehtiva edən üçtərəfli bəyanatın imzalanması və daha sonra baş verən proseslər- məsələ, Rusiya sülhməramlılarının Qarabağa soxulması (soxulma - buna başqa ad da vermək olmur, çünki bu məsələnin Azərbaycanın qanunvericiliyinə, Konstitusiyasına nə dərəcədə uyğun olması hələ də müzakirə və mübahisə mövzusudur, eyni zamanda Azərbaycanın Milli Məclisi hələ də bu bəyanatı ratifikasiya etməyib), ərazilərimizdə hələ də erməni silahlılarının qalması “100 faizlik nəticə“ nin olmadığını aşkar göstərdi.

İndi də müzakirə və mübahisələr gedir ki, ərazilərimizdən erməni silahlıları nə vaxt çıxarılacaq. Bu kontekstdə bəyanatın 1-ci və 4-cü maddələrinin qızğın müzakirələri aparılır. Birinci maddəyə görə, qoşunlar qaldıqları yerdə dururlar, 4-cü maddəyə görə isə rus sülhməramlıları yerləşdikcə erməni silahlıları çıxarılır. İndi burada söhbət hansı erməni silahlılarından gedir? Kəlbəcər, Laçın və Ağdamda yaxın keçmişdə olan erməni silahlılarından? Yoxsa, Xocavənd, Xankəndi, Xocalı və Ağdərədə hazırda olan erməni silahlılarından? Bu məsələ müzakirə obyektidir. Rusiya prezidenti Vladimir Putin bir neçə gün öncəki mətbuat konfransında problemin üçtərəfli bəyanatın birinci maddəsinə uyğun nizamlanmalı olduğuna işarə etdi. Əlbəttə ki, bu da ciddi narazılıq və narahatlıqlar yaradır. Rəsmi olmayan məlumatlara görə, Dağlıq Qarabağın hazırda erməni və rus silahlılarının nəzarətində olan hissəsində 11 minə yaxın erməni silahlı var. Onlar ərazinin müxtəlif istiqamətlərində yerləşiblər. Düzdür, onların vəziyyəti o qədər də yaxşı deyil, söhbət təminat və təchizatdan gedir, ciddi ruh düşkünlüyü var, bir çoxları əraziləri tərk edib Ermənistana qayıtmaq istəyir. Amma bununla belə, 11 minlik erməni silahlı gələcəkdə regionda hər hansı növbəti “başağrısı“ yaratmaq üçün ciddi qüvvə hesab oluna bilər. Sevindirici haldır ki, hazırda rəsmi Bakı məsələ ilə bağlı Rusiya ilə intensiv müzakirələr aparır və əsas tələb odur ki, erməni silahlılar hər hansı şərtsiz Azərbaycan ərazilərini tərk etsinlər və ya silahları təhvil verərək Azərbaycan qanunlarına əməl edərək ərazidə yaşasınlar. Ümid edirəm ki, bu müzakirələr müsbət sonluqla bitəcək və gələn ilin ilk yarısında biz ərazilərimizdə erməni silahlıların tamamilə ləğv edilməsinin şahidi olacağıq.

İnsanlarda skeptik yanaşmaların ortaya çıxmasının əsas səbəbi sizin dediyiniz kimi, məlumatsızlıqla əlaqədardır. Hərbi əməliyyatların gedişində Müdafiə Nazirliyinin informasiya siyasəti çox müsbət qarşılanırdı, amma təəssüflər olsun ki, hazırda bunu demək mümkün deyil. Qarabağda baş verən hadisələrlə bağlı məlumatlar hazırda əsasən erməni və rus mənbələrindən gəlir və bu da dövlətin informasiya təhlükəsizliyi üçün çox ciddi təhlükə yaradır.

Ümumilikdə, düşünürəm ki, rəsmi Bakı hərbi əməliyyatları lazım olan, imkan olan, gücü çatan səviyyəyə qədər apardı. Bundan o tərəfi mümkün olmadı. Rusiyanın rəsmi Bakıya hərbi-siyasi təsir və təzyiqə başladığı açıq-aşkar idi və biz onun elementlərini artıq gördük. İndi söz diplomatlarındır. Düşünürəm ki, hazırkı dövrdə və gələcəkdə Qarabağın hər hansı müstəqilliyindən söhbət belə gedə bilməz. Azərbaycan daxilində birgə azərbaycanlı-erməni Qarabağ mədəni muxtariyyətinin olması mümkündür. Bu muxtariyyət isə sırf Azərbaycan qanunları, hüquqlar və bir-birinə hörmət üzərində qurulmalıdır. Burada hansısa xalqa məxsus mədəni irsin, musiqinin, xalçanın, dini və tarixi abidələrin, yeməklərin, adət-ənənələrin oğurlanmasından və s.-dən söhbət gedə bilməz və getməməlidir.

-Tez- tez xəritələrdə dəyişikliklər baş verir. Bayraqlar mövzusu (qondarma rejimin bayrağıvə ya Azərbaycan bayrağı) gündəm olur. Bütün bunlar Azərbaycanın xeyrinə dəyişirmi və ya tez bir zamanda dəyişəcəkmi?

-Xəritələr məsələsi gerçəkdən ciddi narahatlıq doğurmalıdır. Çünki bunu hansısa həvəskar bloqer, jurnalist və ya QHT hazırlamır. Bu xəritələrin müəllifi Rusiya Müdafiə Nazirliyidir. Ona görə də hər gün açıqlanan xəritələrdə hansısa ərazi dəyişikliyinin olması Azərbaycan cəmiyyətində haqlı ciddi narahatlıq yaradır. Xatırladım ki, bir müddət öncə Çaylaqqala və Köhnə Tağlar kəndləri ilə bağlı narahatlıq yaranmışdı, çünki bu kəndlər erməni və rusun nəzarətində olan ərazilərə qatılmışdı və erməni KİV buna sevinirdi. Az sonra bu yanlışlıq aradan qaldırıldı. Amma növbəti dəyişiklik yenə narahatlıq doğurdu: bu dəfə Şuşa şəhərinin yaxınlığındakı Şuşakənd və Muxtar kəndlərinin erməni-rus nəzarətində olduğu xəritədə qeyd olunub. Eyni zamanda erməni silahlıların nəzarətində olan şimal hissə (keçmiş Ağdərə rayonunun ərazisi) Tərtər şəhəri istiqamətində genişləndirilib. Artıq bir neçə gündür ki, belədir. Təəssüflər olsun ki, Azərbaycan Müdafiə Nazirliyi məsələ ilə bağlı hər hansı açıqlama verməyib.

Qondarma rejimin bayrağı məsələsi ilə bağlı problemin tədricən yoluna qoyulmasını istərdim. Bu, hazırda çox ciddi narazılıq və narahatlıq obyektidir. Təkcə bayraq deyil, eyni zamanda Qarabağdakı separatçı rejim “rəhbərliyinin„ fəaliyyəti, hətta qəbullar keçirməsi də yolverilməzdir. Düşünürəm ki, rəsmi Bakı bütün bu problemləri həll olunması prioritet hesab olunan problemlər içərisində görür. Əks təqdirdə isə Qarabağ probleminin, separatçılığın həll olunduğunu, münaqişənin bitdiyini demək, bəyan etmək mümkün olmazdı.

Proqnozlar belə ola bilər ki, 2021-ci ilin birinci rübündə artıq Qarabağdakı Bakının nəzarətindən kənar fəaliyyətlərlə bağlı Bakı və Moskva arasında intensiv müzakirələr aparılacaq. Yerevan da bu danışıqlara qatıla bilər. Düşünürəm ki, Paşinyan hakimiyyəti bu istiqamətdə xüsusi maraq nümayiş etdirir və problemlərin həllində rəsmi Bakıya lazımi dəstəyi verəcək. Hazırda Azərbaycan – Ermənistan arasında dövlət sərhədlərinin Zəngilan və Qubadlı istiqamətlərində kritik nöqtələrin razılaşdırılmasında tərəflərin göstərdiyi səy və iradə müsbət qarşılanmalıdır. Baş nazir Nikol Paşinyanın bəyanatları, dövlət sərhəddinin müəyyənləşdirilməsinin zəruriliyi və bunun Ermənistanın təhlükəsizliyinin təmin olunmasına hədəflənməsi barədə verdiyi bəyanatlar erməni xalqının bütünlükdə xilasına hesablanıb. Belə görünür ki, nəhayət ki, rəsmi Yerevan 30 ildən sonra problemi görüb, hiss edib və bundan sonra ənənəvi hədəfləri və məqsədləri dəyişdirmək niyyətindədir. Dövlət sərhəddinin müəyyənləşdirilməsi o deməkdir ki, rəsmi Yerevan çox yaxın zamanlarda Dağlıq Qarabağ probleminin Azərbaycanın daxili problemi olduğunu birbaşa və ya dolayısı ilə bəyan edəcək. Bundan sonra isə Azərbaycan və Ermənistan arasında diplomatik əlaqələr qurula bilər. Türkiyənin də daxil olacağı bu proses Ermənistanı hərtərəfli xilas edəcək.

-Sizin hesablamalarınıza görə, Dağlıq Qarabağda hələ 11 min erməni silahlı mövcuddur.Bu qənaət sizdə haradan formalaşıb və sizin bu araşdırmanızdan sonra hansısa bir reaksiya, dəyişiklik varmı? Yəni, narahatlığınız cavablandırlıbmı?

-Bəli, bizim araşdırmalarımıza görə, hazırda Qarabağda 11 minə yaxın erməni silahlı var. Bu barədə məlumatlar Ermənistan və Rusiya mənbələrindən toplanılan, eyni zamanda hərbi əməliyyatların gedişi zamanı həm Azərbaycan, həm də Ermənistan tərəfinin yaydığı rəsmi və qeyri-rəsmi məlumatlar nəticəsində ortaya çıxan məlumatlardır. Burada məntiqi hesablama da var: xatırladım ki, müxtəlif məlumatlara əsasən hərbi əməliyyatların gedişi zamanı Ermənistan tərəfi ümumilikdə münaqişə zonasına 30 min nəfərdən artıq silahlı qüvvə cəlb etmişdi. Onların arasında həm Silahlı Qüvvələrin və digər hərbi birləşmələrin hərbi qulluqçuları, eyni zamanda könüllülər və müxtəlif ölkələrdən gəlmiş döyüşçülər vardı. Hərbi əməliyyatların gedişində erməni tərəfinin itkiləri (ölənlər, yaralananlar və xəsarət alanlar) 8 minə yaxın oldu. Eyni zamanda müxtəlif məlumatlara görə, 2 minə yaxın erməni silahlı müharibənin gedişində səngərləri tərk edib Ermənistana və ya xarici ölkələrə qayıtdılar. Hərbi əməliyyatlar dayandıqdan sonra isə erməni tərəfi rəsmi olaraq Qarabağda 20 minə yaxın erməni hərbçinin qaldığını və onların tamamilə məhv edilmək təhlükəsi ilə üzləşdiyini bəyan edirdi. Daha sonra isə erməni mənbələrin məlumatına görə, 8-9 min hərbi qulluqçu və könüllü Ermənistana qayıtdı və ya tərxis olundu. Beləliklə, təxmini məlumatlara görə, hazırda Dağlıq Qarabağda 11 minə yaxın aktiv silahlı erməni hərbçi var. Mümkündür ki, yaxın həftələrdə onların sayı kəskin azalsın, indi onların bir hissəsi rəhbərliyin nəzarətindən kənar, özbaşına fəaliyyət göstərir. Müxtəlif məlumatlara görə, məhz həmin silahlıların və digərlərinin yaxın iki-üç həftə ərzində silahlarını təhvil vermələri tələb olunub. Bir az gözləməliyik. Amma bütün bunlarla yanaşı, belə görünür ki, yaxın 1-2 ay ərzində Qarabağdakı silahlı ermənilərin tamamilə ləğvi perspektivi gözlənilmir, ola bilər ki, bu, bir az vaxt alacaq, ola bilər 5-6 ay sürsün.

Rəsmi Bakı hələlik bu istiqamətdə ictimaiyyəti məlumatlandırmır. Amma qeyd etdiyim kimi, Rusiya ilə danışıqlar aparılır. Ola bilər yaxın gələcəkdə müsbət nəticə əldə edilsin.

-Rusiya sülhməramlılarının Dağlıq Qarabağda olması yaranan mübahisələr zamanı vəziyyəti stabilləşdirirmi? İlkin müşahidələriniz nə deyir? Sülhməramlılar öz vəzifələrini layiqincə yerinə yetirə bilirlərmi, yoxsa artıq balans pozulub?

-İki ölkə arasında dövlət sərhəddinin bərpa olunması kontekstində ortaya çıxan mübahisələrdə Rusiya sülhməramlıları hazırda həlledici rol oynayır. Eyni zamanda, məsələn, Kəlbəcər, Laçın, Ağdam rayonlarının problemsiz boşaldılmasında Rusiya sülhməramlılarının rolu vacib oldu. Lakin bəzən bunlar adama bir qədər qəribə gəlir. Olmazdımı ki, Ermənistan və Azərbaycan öz aralarında bu problemi hər hansı kənar tərəf olmadan həll edəydilər? Olmazdımı ki, Ermənistan, məsələn, 5 ay əvvəl Azərbaycan torpaqlarını azad etmək qərarı verəydi və sərhədlərin demarkasiyasına başlayaydı? Olmadı. Aydındır ki, “qalib“ erməni cəmiyyətinin fonunda bunu etmək mümkün deyildi, ona görə də “məğlub“ Ermənistan yaratmaq vacib oldu. Hazırda sülhməramlıların fəaliyyəti ilə bağlı tərəflərin hər hansı ciddi etirazları və narahatlıqları yoxdur. Düşünürəm ki, yaxın perspektivdə ümumi götürdükdə hər hansı ciddi problem olmayacaq. Düzdür, ara-sıra atışmaların, itkilərin olması mümkündür. Sülhməramlılarla bağlı problem yəqin ki, onların bölgədə qalma müddətinin sonunda yaranacaq. Rusiya regiondan çıxmaq istəməsə, o zaman tərəflər arasında hansısa hərbi gərginlik görüntüsü yaradılacaq və bununla da Rusiya hərbçilərinin növbəti müddət üçün regionda mövcudluğu davam edəcək.

-Sizcə, Dağlıq Qarabağ məsələsinə dair xəritədə hələ dəyişikliklər çoxmu olacaq? Və Azərbaycan daha çox nədən narahat olmalıdır? Nələrin üzərində daha çox dayanmalı, nələri tələb etməlidir ki, qarşı tərəfin planlarının reallaşmasına imkan verməsin? Və yeri gəlmişkən, qarşı tərəfin hansı dəyişiklik planları ola bilər?

-Düşünürəm ki, xəritədə bundan sonra çox ciddi dəyişikliklər olmayacaq. Lakin fikrimcə, bir sıra məsələlər var ki, Azərbaycan bunların üzərində xüsusi dayanmalı və tələb etməlidir. Yaxın 6 ay üçün aşağıdakı məsələlər olduqca vacibdir:

• Qarabağdakı bütün yol infrastrukturu Azərbaycan üçün əlçatan olmalıdır. Azərbaycan Ağdərə - Kəlbəcər, Ağdərə - Xankəndi – Şuşa, Qubadlı-Laçın-Şuşa, Ağdam-Xankəndi-Şuşa, və Şuşa-Qırmızıbazar-Füzuli yollarından istifadə etmək hüququna malik olmalıdır;
• Qarabağdakı bütün separatçı elementlər (bayraq, gerb, “prezident“, “hökümət“ və s.) ləğv edilməlidir;
• Bütün çoxrafi adlar, yaşayış məskənlərinin adları Azərbaycan qanunları çərçivəsində olmalıdır;
• Bütün erməni silahlıları ərazidən çıxarılmalıdır və ya tərksilah olunmalıdır;
• Azərbaycan polisi və digər hüquq-mühafizə orqanları Qarabağdakı bütün yaşayış məntəqələrinə yerləşdirilməlidir;
• Laçında keçid məntəqəsində, həm də Azərbaycanın müvafiq qurumları (gömrük, polis, DTX və s.) olmalıdır. Xarici vətəndaşların, yüklərin Azərbaycan ərazisinə daxil olması qanunlara müvafiq qaydada nizamlanmalıdır.

Fikrimcə, rəsmi Bakı bütün bu məsələlərdə qəti prinsipiallığını göstərməlidir. Eyni zamanda düşünürəm ki, vətəndaş cəmiyyətinin , xüsusilə də media və QHT-lərin üzərinə böyük iş düşür. Xalqlar arasında münasibətləri yaxşılaşdırmaq üçün müxtəlif mövzularda birgə layihələr, “dəyirmi masa“lar keçirmək mümkündür. Hazırkı məqamda online platformalar üzərindən bunu keçirmək daha effektlidir. Koronavirusdan sonrakı dövrdə isə bu cür tədbirləri artıq Xankəndi, Şuşa, Yerevan və Bakıda keçirmək olar.