Seçkilər və risklər

***

-Azərbaycanda seçki marafonuna start verilib. Həm dekabrın 23-də keçiriləcək bələdiyyə seçkiləri, həm də gələn il fevarlın 9-na təyin olunan növbədənkənar parlament seçkiləri. Sizcə, proses necə gedir?

-Proses hakimiyyət necə istəyirsə, o formada gedir. Konkret bələdiyyə seçkiləri haqda danışsaq,  hakimiyyətin Avropa Şurası qarşısında öhdəlik götürməsinə, yerli özünüidarəetmə ilə bağlı xartiyaya qoşulmasına baxmayaraq,  uzun müddətdir ki, bələdiyyələrin statusunda hər hansı bir dəyişiklik etmək, normal öhdəliklərini yerinə yetirmək istəmir. Iri şəhərlərdə, ən əsası da Bakıda, yəni paytaxtda mer seçkiləri keçirmək istəmir. Bu səbəbdən insanların bələdiyyələrə münasibəti ciddi olaraq maraqsızdır. İkincisi isə Azərbaycanda seçki ənənəsi formalaşmayıb. Seçkilər haqqında təəssürat olduqca neqativdir. Cəmiyyətdə seçkiyə ciddi etimad yoxdur. Bu səbəbdən insanlar seçkinin də normal keçirilməyəcəyini anlayır. Statusu olmayan və normal seçki keçirilməyən bir idarəetmə orqanında iştirakı mənasız görürlər və ona uyğun da etinasız, adekvat münasibət formalaşır. Biz bu gün onun şahidi oluruq ki, sanki Azərbaycanda bələdiyyə seçkisi keçirilmir.

Parlament seçkilərinə isə münasibət bələdiyyələrdən daha fərqlidir. Bu, həm parlamentin statusu ilə bağlıdır, həm də son baş verən tələskən hadisələrlə. Yəni, bir növ hakimiyyət tərəfindən yaşlı kəsimin dəyişdirilməsinin, köhnələrlə vidalaşmaq görüntüsünün trend kimi göstərilməsi insanlarda, xüsusilə də gənc nəsil insanlarda belə bir ümid yaradıb ki, bəlkə onlar da bu prosesdə təmsil oluna bilər. Buna görə onlarda bir aktivləşmə meyli hiss olunur. Parlamentin statusunun fərqli olması da burada rol oynayır. O nöqteyi-nəzərdən parlament seçkisində aktivlik kifayət qədər fərqlidir.

-Siz də dediniz ki, adətən Azərbaycanda bələdiyyə seçkiləri durğun keçir. Bu il də istisna deyil. Bir-iki gənc fəalın seçkiyə rəng qatmasını saymasaq. Amma parlament seçkiləri ilə bağlı sizin də dediyiniz kimi, bir ajiotaj hiss olunur. Bu seçkidə daha çox adamın iştirak etmək istəyi hiss olunur. Sizcə, nədir bu dəfəki parlament seçkilərinə belə böyük marağın olması? İnsanlar nəyə əsasən belə ümidləniblər?

-Ona görə ümidlənmə var ki, parlament seçkilərində təmsilçilik imkanları digər seçkilərdən, xüsusən prezident seçkilərindən fərqli olaraq daha realdır. Çünki prezident seçkilərində bir yer uğrunda savaş gedir, amma parlament seçkilərində 125 yer uğrunda. Təbii olaraq bu, reallıq baxımından maraq yaradır ki, təmsilçiliyi əldə etmək imkanları ola bilər. İkincisi, odur ki, Azərbaycan hakimiyyəti tələsik belə bir seçkiyə getdi. Parlament seçkisi elan olunmamışdan öncə hakimiyyət strukturlarında, xüsusilə icra strukturunda kütləvi surətdə kadr dəyişmələri baş verdi. Bu dəyişimlərdə daha çox köhnələrin gedib, vizual baxımdan formal da olsa yenilərin gəldiyi təqdim olunur. Təbii ki, burada xüsusi qeyd etmək istəyirəm ki, mənə görə yeni bir şey yoxdur. Sadəcə, şəxslərin adları dəyişir. Mahiyyət, siyasi kontekst, ideoloji baxış dəyişmir. Eyni zamanda hakimiyyətin digər strukturlarında bir növ nepotizm əlamətləri davam etdirilir. Gələn şəxslərin böyük əksəriyyəti köhnə komandanın və yaxud da hakimiyyətdə bu və digər formada vəzifə tutmuş şəxslərin ailə üzvləri və ya yaxın qohumlarıdır. Burada  bu əlamətlərə görə mahiyyətcə dəyişən bir şey yoxdur. Bu kontekstə baxmayaraq, insanlarda istər-istəməz yeni bir ümid yaranıb ki, bu yeni nəsil, gənclər məsələsi ortaya atılıbsa, bəlkə bizə də hansısa bir diqqət yarandı. Üçüncü əlamət isə odur ki, fəallıq edən gənclərin əksər hissəsi həm də əslində payızda nəzərdə tutulan parlament seçkilərində özlərini sınamaq istəyirdilər.Və bu əvvəldən var idi. Bu prosesin sürətlənməsi nəticəsində bu seçki bələdiyyə seçkiləri ilə üst-üstə düşdü.Və bunlar da ona adekvat olaraq sürətli addım atmağa çalışdılar ki, bu prosesdə öz namizədliklərini verə bilsinlər. Bu iştirakçılıq onlarda həmin aktivliyi yaratmış oldu.

-Deyirsiniz ki, mahiyyətcə heç nə dəyişməyəcək. Bunu nəyə əsasən deyirsiniz? Müşahidələrinizə əsasənmi deyirsiniz, yoxsa heç bir dəyişiklik olmayacağı ilə bağlı hansısa qığılcımlar artıq görünür? Yəni, bu dəfəki seçkilərdə fərqli, müsbətə doğru hansısa dəyişiklik olmayacaq?

-Kosmetik olaraq nəyi isə göstərə bilərlər. Amma burada önəmli olan odur ki, hakimiyyətin məsələlərə münasibətində dəyişiklik varmı? Siyasətdə ritorika dəyişibmi? Yox, dəyişməyib. Siyasətdə konseptual baxış, hüquqa, siyasətin iştirakçılarına, alternativ fikrə münasibət dəyişibmi? Dəyişməyib. Bunların heç biri dəyişmədiyi təqdirdə heç bir fərqi yoxdur ki, dünən 70 yaşlı Həsən idi, bu günsə 25 yaşlı Əhməddir. Burada, sadəcə olaraq bioloji göstəricilər dəyişir.Və yaxud şəxslərin fiziki olaraq yerdəyişməsi baş verir. Mahiyyətdə isə heç bir şey dəyişmir. O müsbət tendensiya kimi təqdim ediləm məqamlar nədən ibarətdir? Tutaq ki, İctimai Televiziyada yeni bir trend var. Bunu yeni trend kimi təqdim edirlər.Sual olunur: bu İctimai Televiziyada hakimiyyətin gerçək üzünü göstərmək, hakimiyyətin başçısını tənqid etmək olurmu? Həmin televiziyaya müstəqil adı ilə dəvət edilmiş şəxslərə bu imkan yaradılırmı? Və yaxud da həmin verilişlərdə buna dair suallar, istiqamətlər olurmu? Yox, olmur. Eyni proses parlament seçkilərində də hiss olunur. Ola bilsin düşünülür ki, hətta müstəqil olan, müxalif olan simalara da parlamentdə yer veriləcək. Mən bu məsələlərdə optimist deyiləm. Özümü, eyni zamanda oxucuları aldatmaq istəmirəm.Güman etmirəm ki, real olaraq hakimiyyətin siyasətini tənqid edə bilən və real olaraq hakimiyyətin siyasətini dəyişməyə cəhd edən, bu sistemin zərərli olduğunu və bu sistemin dəyişməsinə hər vəchlə çalışan şəxslərin parlamentdə təmsilçiliyinə imkan verilməyəcək.

-Yəni, konkret deyirsiniz ki, bu dəfə də müstəqil və müxalifət nümayəndələrindən kimlərsə parlamentə düşə bilməyəcək...?

-Hakimiyyətin xüsusi olaraq əsas yanaşması budur ki, onlar problemin mahiyyətini həll etmək istəmirlər. Məsələn, diş ağrısı ilə müqayisə etsək, diş ağrıyırsa, onlar dişi müalicə etmək istəmirlər. Ən pis halda, yəni o diş irinlədikdə, həmin vaxt o dişi çıxarırlar. Amma ondan əvvəl dişi müalicə etmək lazım idi ki, diş bu vəziyyətə gəlib çıxmasın. Azərbaycan hakimiyyəti bu yanaşmadan tamamilə uzaq durur. Dişin ağrısını hiss edən zaman onu, sadəcə olaraq bloklayır. Yəni, hansısa ağrıkəsicilər vasitəsi ilə bu ağrını bloklayır. Azərbaycanda siyasətin mahiyyəti bundan ibarətdir. Onlar fikirləşəndə ki, beynəlxalq təzyiqlər artıb, bu zaman yeni bir möhlət qazandıracaq ideyalar düşünürlər. Fərman və sərəncamlar verilir ki, yeni islahat dalğası başlanılır. Yeni qanunvericilik bazası hazırlanır. Bunun dəfələrlə şahidi olmuşuq. 2005-ci ildən başlayaraq bunun şahidi oluruq. Seçki Məcəlləsi olduğu halda prezident konkret iki dəfə seçkinin demokratik keçirilməsi ilə bağlı fərman verdi. Amma heç biri də icra olunmadı.Aprel ayında hüquqi islahatların dərinləşməsi ilə bağlı verilən fərmandan sonra hansı əlamətlər ortadadır? Konkret hansı işlər görülüb? Heç bir iş görülməyib, verilən vaxtlar bitib, nəticə də yoxdur. İki il bundan əvvəl də eyni şey olmuşdu. Konseptual olaraq dəyişən heç bir şey yoxdur. Yeni forma olaraq dəyişirlər ki, beynəlxalq təşkilatlara təqdim etsinlər ki, “baxın, yeni kadrlar, yeni insanlar gəlir”. Guya ki, “bunlar prosesi dəyişəcəklər. Prosesə mane olan köhnələr obyektiv məhdudiyyətlər yaradırlar. Ya özləri passiv olaraq yaradırlar, buna hazır deyillər və yaxud da ki aktiv olaraq buna qarşı çıxırlar. Oliqarxiya var idi, bunlar mane olurdular. Indiki dönəmdə isə bunlar yoxdur, mane olmayacaqlar. Yeni texnokrat kimi təqdim olunacaq şəxslərin prosesə daha faydalı olacağını” təqdim edirlər. Bu, sadəcə, hakimiyyətin özünə zaman qazandırmasıdır. Həm cəmiyyətə, həm də beynəlxalq aləmə təqdimat baxımından zaman qazandırmaqdır. Hakimiyyət hər dəfə bu tipli manevrlər etməklə zaman qazanır.Və öz hakimiyyətini sürdürməyə davam edir. Mənə görə hakimiyyətin bir qayğısı var: öz hakimiyyətini saxlamaq və sürdürmək. Bunun üçün hansı yol mümkündürsə, həmin yollara əl atırlar.

-Dediklərinizə və gözləntilərinizə baxmayaraq, parlament seçkilərində iştirakla bağlı artıq bir sıra seçki koalisiyaları, blokları yaranır. Kimlərsə insanları seçkiyə getməyə təşviq edir. O biri tərəfdən isə bəzi müxalifət təşkilatları bu seçkini boykot edir və seçki islahatları tələb edir. İndi dediklərinizdən belə çıxır ki, boykot tərəfdarları öz tələblərində daha çox haqlıdırlar?

-Mən kiminsə haqlı, kiminsə haqsız olmasına dair fikir bildirmək istəmirəm. Kiməsə qiymətverici funksiyanı özümdə görmürəm. Mənə görə iştirak tərəfdarlarının da kifayət qədər haqlı tərəfləri var, boykot tərəfdarlarının da kifayət qədər haqlı arqumentləri var. Və hər iki təcrübə də bu və ya digər formada sınaqdan çıxarılıb. Belə götürsək, toplananların yerini dəyişsək, cəm dəyişməz yanaşması ilə baxsaq, söhbət seçkidə hansısa real nəticə əldə etməkdən gedirsə, qanunverici və ya icraedici orqanda təmsilçilikdən gedirsə, bu seçkilərin nəticələri xalqın iradəsinə bağlı deyil.  Və o nəticələri Azərbaycan gerçəkliyində  xalqın iradəsinə uyğun əldə etmək mümkün olmur. Ona görə də burada gerçək nəticədən danışmaq mümkün görünmür. Amma bütün hallarda, yəni pisindən daha yaxşı kimi yanaşsaq, bu da siyasətçilərin və bu prosesdə iştirak edən tərəflərin qarşıya qoyduğu məqsədə bağlıdır. İştirak edən tərəflər fikirləşirlər ki, seçki prosesidir və onsuz da bu, baş verməlidir. Üstəgəl, parlament seçkiləri prezident və bələdiyyə seçkilərindən fərqli olaraq daha real prosesdir. Prezidentin dəyişməsi mümkünsüz görünür. Güc nisbəti və hakimiyyətin münasibəti çox fərqlidir. Bələdiyyələr də statusunun olmadığına görə mənasız görünür. Parlament seçkiləri həm status baxımından, həm də nəticələr əldə etmək baxımından daha cəlbedicidir. Üstəgəl, bunu Avropa məhkəməsinə aparıb çıxarmaq üçün hüquqi imkanlar var. Nəticələrə hüquqi qiymət verilməsi nöqteyi-nəzərindən, haqqı pozulanların öz haqqını əldə etməsi baxımından parlament seçkilərində iştirakçılıq cazibəsi daha çox olur.Və daha çox adamla bu prosesdə iştirak etmək olur. İştirak edənlər də bu arqumentlərə söykənərək iştirak edirsə, mənə görə bu, daha məqbul sayılandır. Ola bilər, bu iştirak edənlərin içərisində mandat əldə edəcəyinə ümid edənlər də var. Özü səs yığıb o səsin tanınmasına ümid edənlər var. Mən bu fikirlərdən uzaq durmağa çalışıram. Mənə görə bu, sadəcə, Azərbaycan siyasi gerçəkliyini duymamaq və yaxud da duysa da, özünü duymamazlığa vurmaq kimi olur. Bu kontekstdə baxdıqda parlament seçkilərində daha doğru seçim xalqla işləmək fürsətini əldə etmək və yaxud xalqı bu prosesdə maarifləndirmək, oyatmaq, baş verən proseslərlə bağlı məlumatlandırmaq və xalqın reaksiyasını təşkil etməkdən ibarətdir. Hakimiyyətin hesablaşacağı yeganə əsas məsələ və mənə görə bu və ya digər formada nəzərdən qaçıra bilmədiyi əsas məqam xalqın ictimai rəyidir. Hakimiyyət ictimai rəylə hesablaşmaq istəməsə belə, hesablaşdığını göstərməsə belə, ictimai rəyi nəzərə almaya bilmir. O nöqteyi-nəzərdən siyasi qüvvələr cəmiyyətlə ünsiyyət vasitəsindən qaçmamalıdır. Bu, təkcə seçkidən kənarda mitinqlərlə, aksiyalarla olmur, həm də fərdi, qapı-qapı ünsiyyət yaratmaqla olur. Bütün fürsətlərdən istifadə edib xalqı bu prosesdə iştirakçılığa həvəsləndirmək, baş verənlərlə bağlı məlumatlandırmaq lazımdır. Xalqa təqdim etmək lazımdır ki, proses nə qədər ağır və uzun çəksə də insanlar var, təkcə köhnə insanlar deyil, prosesdə yeni insanlar da var və bu insanlar onların iradəsinin formalaşması istiqamətində öz siyasi iradələrini ortalığa qoyublar. Xalqla nə dərəcədə aktiv işləyə biləcəklərsə, ona uyğun nəticələr əldə edəcəklər.

-Ümumiyyətlə, seçkinin növbədənkənar keçirilməsi, eləcə də çox az möhlətə, yəni fevralın 9-na təyin olunmasında məqsəd nədir? Sizcə, bu tələskənlik nəyə görədir?

-Hakimiyyətin borcudur ki, cəmiyyəti məlumatlandırsın. Amma çox təəssüflər olsun ki, hakimiyyət özündə belə bir məsuliyyəti hiss etmir və yaxud özünü belə göstərməyə çalışır. Biz bunu 2016-cı ildə keçirilən referendumda, ötən il keçirilən növbədənkənar prezident seçkilərində də gördük ki, belə bir zərurət hiss olunmadı. Heç bir səbəb izah etmədilər. İndiki parlament seçkilərində də bunun səbəbini izah etmədilər. Aydın görünür ki, hakimiyyətin tələsən yeri var. Hakimiyyət bunu açıqlamalıdır. Amma təəssüflər olsun ki, açıqlamır. Mən güman edirəm ki, bunu gözləmək üçün bizə çox da uzun zaman lazım olmayacaq. Yaxın müddətdə bu bilinəcək. Mən parlament seçkilərindən sonra da növbəti seçkilərin keçiriləcəyini gözləyirəm.

-Növbəti seçkilər dedikdə, hansı seçkiləri nəzərdə tutursunuz?

-Təbii ki, söhbət prezident seçkilərindən gedir. 2020-ci ildə növbədənkənar prezident seçkiləri də keçirilə bilər.Düşünürəm ki, hakimiyyətin bu tələskənliyinin səbəbi məhz prezident seçkilərinin keçirilməsi ilə bağlıdır.

-Azərbaycanda demokratik, şəffaf seçki keçirilməsi üçün nələr çatışmır? Hazırki qanunvericiliklə normal, ədalətli seçki keçirmək mümkündürmü?

-Azərbaycanda normal, demokratik seçki keçirmək üçün birmənalı olaraq siyasi iradə çatışmır. Hakimiyyət normal iradə ortaya qoysa, istək olsa, Azərbaycanda mövcud olan Seçki Məcəlləsi ilə, hətta hakimiyyətin nəzarətində olan seçki komissiyaları ilə də normal seçki keçirmək olar. Hakimiyyətin belə iradəsi yoxdur. Bu hakimiyyətin istəyi və daşıdığı siyasət siyasi idarəetməyə bağlıdır. Güvəni yoxdur. Hakimiyyətin qarşısında belə bir hədəfi yoxdur. Belə bir hədəfi olmadığına görə də bu seçkini demokratik keçirməkdə maraqlı deyil. Çünki o, ancaq öz hakimiyyətini sürdürmək istəyir. Anlayır ki, bu seçki demokratik olsa, hakimiyyətini sürdürə bilməyəcək və yaxud da ciddi çətinliklərlə üzləşəcək. Ona görə də belə bir riskə getmək istəmir.