Tanınmış alim: ”Şuşanın azad edilməsi xəbərini gözləyərkən səhərə qədər gözümə yuxu getmir”

***

“Zori Balayana, Silva Kaputikyana qulaq asan ermənilər faşizm yolunu tutdular”

“Biz Hrand Matevosyanın qiymətini verdik, ermənilər isə bunu bacarmadılar”

Turan: Azərbaycanın öz torpaqlarını işğaldan azad etmək üçün apardığı hərbi əməliyyatlar uğurla davam edərkən hamı Şuşadan gəlməsi gözlənilən qələbə xəbəri üçün nəfəsini içinə çəkib...

Kamil Vəli: Oktyabrın 28-də Bərdəyə atılan raket nəticəsində 21 vətəndaşımız şəhid oldu. Bu, məni həddindən artıq kədərləndirdi. Çünki Bərdə təkcə Qarabağın yox, Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindən biridir, bizim üçün böyük strateji əhəmiyyəti var. Aran Qarabağının başqa bir mühüm şəhəri Ağdam, dağ Qarabağının isə Şuşadır. Bəlkə bu müsahibə yayımlananda Türkiyənin böyük mənəvi dəstək verdiyi qəhrəman milli ordumuz Şuşanı da azad etmiş olacaq. Mənim 2 əmim Şuşada Pedaqoji Texnikumda oxuyub, Abdulla Şaiq onlara dərs deyib. Həmişə o barədə danışırdılar. Bizim Ziyarat dağı vasitəsilə Şuşaya iki yol var, atla 2-3 saatda o yoldan Şuşaya getmək olur. Xarı bülbül həm Şuşada, həm Cəbrayılın Sirik kəndində bitir. Vəzirovun vaxtında kəndlərimizdə müasir mədəniyyətin tələblərinə uyğun olan evlər, hamamlar tikildi. Məncə, xalqdan hər şeyi almaq olar, ancaq xalqın mədəniyyətni məhv etmək olmaz. Bir millət vəkili utanıb-qızarmadan demişdi ki, biz Qarabağ qaçqınlarına heç vaxt görmədikləri müasir evlər tikib verdik. Görünür, o adam özü müasir evin nə olduğunu bilmədiyi kimi Qarabağın evlərindən də heç vaxt xəbəri olmayıb. Ona görə bizə müasir evlər verildiyini zənn edir. Özünü həkimə göstərsə, ağıl tarazlığının yerində olmadığı meydana çıxacaq, çünki normal insan öz millətini təhqir etməz. Qarabağın tarixi mədəniyyəti dünyaya örnək olub və olmağa davam edir. Mən çox sevinirəm ki, Türkiyənin Hərbi akademiyalarında təhsil alan müdavimlərimiz Osmanlı ordusunun tarixini də öyrənirlər, qələbələrimizdə hərbçilərimizin tarixi məlumatlara malik olmalarının da böyük əhəmiyyəti olduğunu düşünürəm. Bir ordu qələbə qazanırsa, bu, təkcə müasir silahlardan istifadə etməklə olmur, məsələnin tarixi məzmunu da var. Tarixi sütunları olmayan ordu təsəvvür etmək mümkün deyil. Bizim ən böyük nailiyyətimiz ordumuzun Türkiyə-NATO sistemi üzərində qurulmasıdır. Ordumuzun tarix şüuruna malik olması bizim düşmənlərimizi həmişə narahat edir, ortaya zəhər atıb aranı qarışdırmağa çalışırlar. Şimali Azərbaycanın bəzi ziyalılarının əməlləri onların bəzi mərkəzlərə xidmət etdiklərini göstərir. Onlara ən böyük cavabı XX əsrin əvvəllərində Mirzə Ələkbər Sabir “Fəxriyyə” şerilə verib. Orada məsələlər elə dəqiq ardıcıllıqla ifadə edilib ki, mübahisəyə gərək qalmır. Və ya “Mümkün iki dildən birinə tərcümə ancaq; Osmanlıcadan tərcümə türkə nə deməkdir?” şerilə bütün mübahisələrə nöqtə qoyub. “Beynəlmiləl” şeirində göstərmişdi ki, bu bölgədəki iblis nə türkü sevir, nə də ermənini, onları vuruşdurmağa çalışır. Dünyada əbədi dostluq da yoxdur, əbədi düşmənçilik də. 100 il vətəndaş müharibəsi aparmış ölkələr var, məsələn, ABŞ. Mixail Şoloxovun “Sakit Don” romanında  Rusiyadakı vətəndaş müharibəsi təsvir edilib. Bizdə Fərman Kərimzadənin əsərləri bu baxımdan çox dərin məna daşıyır. Fərman bəydən soruşuşdum ki, niyə tarixə üz tutdunuz? Demişdi ki, mən qaçqınam, Vedini tərk edəndən bəri insanların öz torpaqlarını tərk etməsi məsələsi məni cəzb edib. Eyyub Abbasovun “Zəngəzur” romanını o vaxt hamı oxuyurdu. Çünki orada güclü tarix şüur və cazibə var. Sovet vaxtında “soyqırım” sözündən istifadə etməyə imkan vermirdilər. Ancaq Eyyub Abbasov xalqımıza qarşı tətbiq edilən soyqırımı yazıb. Ənvər Məmmədxanlının tarixə müraciəti çox mühüm idi. 1970-ci illərdə çəkilən “Dədə Qorqud”,”Babək”,”Nəsimi” kimi filmlərimizin də tarixi şüurumuzun oyanmasında böyük rolu olub. Naxçıvanda çayçıda gördüyüm bir adam Atatürkün adı gələndə ayağa qalxırdı, Atatürk barədə deyilən mənfi söz onu ağladırdı. O adam bizim milli şüurumuzun daşıyıcısı idi. Saxta, yalan və süni tarix uzun müddət yaşaya bilməz, hər şeyi olduğu kimi yazmaq lazımdır. Tarix - aldadılması mümkün olmayan yeganə fenomendir. Çanaqqala barədə Turqut Özakmanın “Şu çılgın Türkler” kitabı tarixə düzgün baxış olduğu üçün Türkiyədə böyük həyəcana səbəb olmuşdu. Orhan Pamuk türkcə gözəl əsərlər yazıb, mən onun ədəbi istedadına şübhə etmirəm, gözəl əsərlər yaradıb. Ancaq “erməni məsələsi”ni bilmir. Mənə görə Yaşar Kamal Nobel mükafatına daha çox layiq bir yazardır. O, dünya miqyasında  etnoqrafik ədəbiyyatın təməlini qoyan yazarlardan biridir. Mən sol dünyagörüşlü yox, milliyyətçi-mühafizəkar adamam. Buna baxmayaraq, Nazim Hikməti, Əziz Nesini çox sevirəm. Mənim onlara olan sevgim milliyyətçi-mühafizəkar yazarlarımıza əsla kölgə salmır. Cəhaləti Əziz Nesinin qamçısıyla vurmaq lazımdır. Cahillik din ticarətidir və ən böyük ziyanı səma kitablarına vurur, bütün xalqlar  üçün bəladır. Biz Azərbaycan ədəbi tənqidinə yeni cərəyanı gətirəndə əsas məqsədimiz Şərq ilə Qərb mədəniyyətinin sintezini yaratmaq idi. Yoxsa dünya insanı olmaq mümkün deyil. Biz bilməliyik ki, milli ordunun təməli-milli mədəniyyətdir. Rus tarixçiləri və etnoqrafları etiraf edirlər ki, mərkəzləşdirilmiş Rusiya dövləti türklərin-tatarların təsirilə meydana çıxıb. Bu təsbitdə böyük həqiqət var. Bizim milli kimliyimizin formalaşmasında Qarabağ, Gəncəbasar, Şirvan, Ərdəbil mədəniyyətinin həlledici təsiri var. Cəbrayılın Şıxlar kəndində Molla Vəli Vidadinin mədrəsəsi var.

Turan: Deyəsən, “xarici işlər naziri” məfhumu da ilk dəfə Molla Pənah Vaqifin timsalında Qarabağ  xanlığında yaranıb, ona “eşik ağası” deyiblər.

Kamil Vəli: Qarabağ, Şuşa bir panteondur. Orada bizim dövlət və mədəniyyət simvollarımızın çox ciddi örnəkləri var. Məsələn, bir qarabağlının Türkmənistana gedib ticarət və ya fikir adamı olması əsla təəccüblü deyil.

Turan: Və ya Şuşada anadan olmuş Əhməd Ağaoğlunun həm Osmanlı imperiyası, həm də Türkiyə Cümhuriyyəti üçün ən mühüm adamlardan biri olması...

Kamil Vəli: Tələbələrimə Qarabağın önəmini hərtərəfli şəkildə izah edirəm ki, gələcəkdə yaxşı əsərlər yazsınlar. Məncə,Üzeyir Hacıbəyov kimi dünya miqyaslı bir sənətkarın Şuşada yetişməsi qətiyyən təsadüfi deyil, burada bir qanunauyğunluq var. Və ya böyük hekayə və dram ustası  Haqverdiyev, Azərbaycan ədəbiyyatının ilk faciəsi olan “Müsibəti-Fəxrəddin”in müəllifi Nəcəf bəy Vəzirovun Şuşadan  çıxmalarının dərin məntiqi tərəfləri var. Qarabağ hər baxımdan zəngin bölgədir. Sovet vaxtında Ağdamın bazarında o qədər xalça görmüşdüm ki, sanki dünyanın bütün xalçalarını oraya gətirmişdilər. Bəlkə 2 hektarlıq sahəyə 1000-lərlə rəngi özündə birləşdirən xalçalar sərilmişdi, heç unuda bilmirəm. Ağdam olmasaydı, bəlkə biz 1990-cı illərdəki  hadisələri 1920-ci illərdə yaşayacaqdıq, ermənilərin  qabağını Ağdamın “öz qabağından yeməyən” adamları alırdı. Bizim ən böyük səhvimiz Ermənistandan gələn qaçqınları Azərbaycanın ən isti yerlərinə yerləşdirməyimiz olub - xüsusilə,1 948-53-cü illərdə gələnləri. Halbuki, onlar üçün ən əlverişli yer  Qarabağ idi. Dağda yaşamış insanların isti aran bölgələrinə yerləşdirilməsi çox böyük səhv idi. Əslində mən sizə deyim ki, Qarabağsız, Şuşasız Azərbaycan mövcud ola bilməz. Bunu hamı birdəfəlik bilməlidir. “Dağlıq Qarabağ” sözü düz deyil, “Dağ Qarabağı” deməliyik. Bir də “Aran Qarabağı” var. Mən Şuşanın azad edilməsi xəbərini gözləyərkən sabaha qədər yatmıram, xəbərin bir an əvvəl gəlməsini arzu edirəm. Ordumuzun qabağını kəsmək mümkün deyil. Bir orduda vətən şüuru güclüdürsə, bir ordunun konkret məqsədləri varsa və qəhrəmanlığa hazırdırsa, onun qabağını kəsmək mümkün deyil. Çar Rusiyası vaxtında da, sovet vaxtında bizim zabitlərimizə general rütbəsi verilməsinə hamı mane olurdu. Türkiyəyə ilk dəfə gələndə nə üçün ağlamışdım, bilirsiniz? Restoranda 5-6 generalın türkcə danışdığını görüb ağlamış və düşünmüşdüm ki, bir millətin generalları öz dilində danışa bilərmiş. İndi bizim də belə bir ordumuz var və bunun geri dönüşü yoxdur. İndi biz Şuşanın, Ağdamın işğaldan azad edilməsi xəbərini gözləyirik. Bu xəbər gələcək, artıq bu prosesin geri dönüşü yoxdur. Artıq bizi qoruyan ordumuz və onunla sıx əməkdaşlıq edən Türkiyə Silahlı Qüvvələri var. Biz Türkiyədə yaşayırıq, 80 milyon əhali arasında Azərbaycanı dəstəkləməyən 1 nəfər varmı? Yoxdur. Olan varsa, ermənipərəst varsa, subyektiv yola düşən  varsa, onlar onu ucadan deməyə çəkinirlər. Bir sənətkar var, “Kardaşyan haqlıdır” dediyinə görə ona qarşı böyük reaksiya göstərildi. Bəzi insanların kompleksi var, onlara fikir verməmək lazımdır. Bu, çox şərəfli tarixdir, bir gün yenidən yazılacaq. 40 gün uzun zaman deyil, ancaq bu müddətdə biz “erməni mifi”nin dağıldığını görürük. Yalan üzərində qurulan heç bir şey yaşaya bilməz. Erməni xalqının tarixdə bir  uğuru vardısa, ona da böyük ləkə düşdü. Çünki artıq erməni xalqının adını tarixə Zori Balayan, Silva Kaputikyan saldı. Onlar bu tarixi qara hərflərlə yazıb, erməniləri faşizmə yönəltdilər. Erməni faşizminin, erməni miskinliyinin, erməni qəddarlığının müasir zamandakı simvolu Zori Balayan oldu. Artıq müasir erməni tarixində dünyanın mənəvi dəyərlərini təmsil edən Hrand Matevosyanın, Sergey Paracanovun adları yoxdur. Çünki onlar humanizmi təmsil edirdilər, dünya da onları o şəkildə tanıyırdı. Artıq onlara müasir erməni tarixində yer yoxdur, balayanlar, kaputikyanlar müasir erməni tarixinə yeni bir qara ləkə əlavə etdilər. Sayat Nova 3 dildə yazıb, gözəl kamança çalıb. O, bunları Qafqaza 200 il əvvəl gətirilən ermənilərdən yox, bizdən öyrənmişdi, əsərlərinin çoxu bizim dildədir. Qafqazın dominant mədəniyyətinin yaradıcısı bizik, ermənilər də o mədəniyyətdən faydalanaraq nəsə yaratmağa çalışıblar. Onların əsas yazarları, bəstəkarları Azərbaycan mühitində yetişiblər. “Spartak” baletini bəstələyən Aram Xaçaturyanı və ya yazıçı Aleksandr Şirvanzadəni götürün, hamısı bizim mədəniyyətimizin kodlarıyla yaradıblar. Konservatoriyada  bir əsəri  dinlənərkən Üzeyir Hacıbəyli Aram Xaçaturyanı peşəkar şəkildə elə tənqid etmişdi ki, o, şələ-küləsini yığışdırıb getmişdi. Bakıda ermənicə ədəbiyyat jurnalı çıxırdı, keyfiyyətcə yüksək səviyyəli ədəbiyyat yarada bilmirdilər. Ancaq bizim beynəlmiləlçiliyimizdən istifadə edərək öz dillərini yaşadıb ədəbiyyat yarada bilirdilər. Biz onlara həm çörək, həm də ədəbiyyat verirdik. Qreta Qəhrəmanova Aşıq Ələsgər haqqında yaxşı bir məqalə yazmışdı. Onlar bizim ədəbiyyatımızın dünya miqyaslı nümayəndələri barədə yazaraq  özlərinə də ədəbiyyatşünaslıqda yer tuturdular. Məsələn, Cəlil Məmmədquluzadə haqqında, Nizami Gəncəvi haqqında yaxşı əsərlərin müəllifi olan Marietta Şaginyan onlardan biridir. Hrand Matevosyanın “Mesrop” adlı hekayəsində erməniləri savaşa sürükləyən Zori Balayanın obrazı yaradılıb. Hrant Matevosyan vəfat edəndə mən onun haqqında “Bir damla göz yaşı” adlı məqalə yazmışdım. Nəyə görə? Onun vicdanlı sözlərinə görə. Ancaq öz xalqı ona qiymət vermədi. Heç bir erməni yazarı, tənqidçisi ona düz qiymət vermədi. Bizdə isə ona dəyər verildi, Rusiyada da verildi. Vasili Şukşin verdi, Andrey  Bitov ona dəyər verdi. Erməniləri kilsə və Rusiyanın bəzi məktəbləri yetişdirir. Məsələn, Moskvadakı Lazarev məktəbi kimi. Orada ermənilərin bütün davranışlarını formalaşdırırlar. Bu gün Rusiyanın xarici işlər naziri kimi bir çox erməni o şəkildə yetişdirilib. Ermənilərin sayı çox olsaydı, onlar alman faşistləri kimi olacaqdılar. Bunu Azərbaycanda çox insan bilir. Ancaq Orta Asiyada bunu bilmirlər. Məsələn, Özbəkistanda hələ də yüksək vəzifə tutan ermənilər var. Halbuki, ermənilərin bizə qarşı gizli şəkildə mübarizə aparmalarının yolları onlara uşaqlıqdan öyrədilir. Onlar üçün bu məsələlər ideologiya halına gəlib. Mənim məqsədim bunları hamının bilməsinə nail olmaqdır. Mircəfər Bağırov məhkəmədə demişdi ki, ziyalılarımızı  məhv etmək üçün mənə əmri Stalin verməmişdi, yanımdakı ermənilər fürsətdən istifadə edərək ziyalılarımızı məhv etmək üçün məni də səhv yola sürükləmişdilər. Təsadüfi deyil ki,13 erməni terror təşkilatı var. Biz heç vaxt özümüzə layiq bilmərik ki, terror təşkilatı yaradıb insanları qətlə yetirək. İndi ermənilər bizim yaşayış məntəqələrimizi vurub dinc əhalimizi qətlə yetirirlər. Bunu biz etsək, dünyada qiyamət qoparıb deyərdilər ki, bizi yenidən soyqırıma məruz qoyurlar. Azərbaycan prezidenti haqlıdır, biz o təxribatlara əks cavab versək, dünyada haqsız duruma düşə bilərik. Onların dinc əhalimizi öldürməsi Xocalı soyqırımına bərabərdir. Elə məsələlər var ki, biz də düşmənin yolunu tutub dünyada  haqsız vəziyyətə düşməməliyik. Əlbəttə, səbrin də bir sərhəddi var, bir gün səbrimiz daşanda haqq etdikləri cavabı alacaqlar. İndi onların yeganə gümanı Rusiyanın xilaskar kimi imdada yetişməsidir. Ancaq bu, mümkün olmayacaq. Çünki Azərbaycanın yanında Türkiyə var. Türkiyə haqq və ədalət istəyir və bunu bütün xalqlara arzu edir. Hazırda bizi  Şuşadan gələcək qələbə xəbərindən başqa heç nə maraqlandırmır.