Təhsildə yeniliklərə və inkişafa cəmiyyət sahib çıxmalıdır

* * *

Sual: Bəxtiyar bəy, Təhsil naziri fandreyzinq (“fundraising”- iqtisadi, siyasi və ya sosial məqsədlər üçün ictimaiyyət nümayəndələrindən vəsaitin yığılması) üsulu ilə məktəblərdə pul yığımı ilə bağlı yeni mexanizm təklif edir. Bu fikir sosial şəbəkələrdə tənqid olunur. Sizcə, nazir nə demək istəyirdi?  

Cavab: Təhsil naziri Emin Əmrullayev təhsildə maliyyənin nəticəyə müsbət təsirlərindən danışıb. Nazir maddi imkanlar nə qədər çox olarsa, keyfiyyət və müsbət nəticələrin də çox olacağını deyib.  Sonra da əlavə edib ki, əgər valideynlər məktəblərə maliyyə dəstəyi göstərmək istəyirsə, bunu şəffaf və hesabatlı şəkildə etməlidirlər, məcburi qaydada yox. Yəni, adam indiki "direktor pul yığır bayrama görə, jurnal pulu gətirin, süpürgə pulu gətirin, gətirməyənin uşağı dərsə buraxılmayacaq" dönəmindən Qərbdəki "övladımızın oxuduğu məktəbə 10 000 dollar ianə etmək istəyirik ki, fizika laboratoriyası təkmilləşdirilsin" dönəminə keçidi arzulayır. 

Orta məktəb illərində təhsil aldığım Türk Liseyləri əvvəl tam olaraq sıravi Türkiyə vətəndaşlarının, sonradan Azərbaycanda müxtəlif iş adamları, ailələrin dəstəyi ilə ciddi maliyyə imkanlarına sahib idi. Kiçik ianələrlə böyük laboratoriyalar qurulmuşdu, təhsilin keyfiyyəti şübhə doğurmurdu. Magistratura təhsili aldığım ABŞ-da da həm valideyn olaraq, həm də iş adamı olaraq minlərlə insan universitetimizə maddi yardım, ianələr edirdi. Bu gün də məzun olaraq biz imkan düşdükcə universitetimizə 20-30 dollar, 100-200 dollar ianələr edirik. Yəni, proses şəffaf şəkildə idarə olunarsa, istər orta məktəblərə, istərsə də ali məktəblərə ianələrin edilməsi normal haldır. Buna görə də kimisə tənqid etmək, "rüşvəti şəffaf yığmaq istəyir" deyərək qaralamaq doğru deyil.

Sual: Bəs bu təklif niyə bu qədər müzakirələrə səbəb oldu? Nazirin təklifində qeyri-adi nə vardı? Bu fikri “nazir rüşvəti leqallaşdırmaq istəyir kimi təqdim edənlər” var.  

Cavab: Həmin brifinqdə nazirin tək xətası 30 ildən artıq heç vaxt fikri, rəyi soruşulmamış cəmiyyətə "gəlin, müzakirə edək, bir yol axtaraq" kimi sözlərlə rəyinin soruşulması oldu. "Ə, bir-bir, borcum yoxdur sənə cavab verməyə", "sənə nə var kim tikir, Alabala!", "konkret rədd ol buradan!" cavablarına öyrəşmiş cəmiyyətə birdən-birə "gəlin, müzakirə edək, həll yolu axtaraq" deyəndə hay-küy üçün fürsət gözləyən mərkəzlər çox rahatlıqla cəmiyyəti həmin şəxsə qarşı çevirə bilirlər. 

Gərginliyin müsbət nəticəsi isə o ola bilər ki, nazirlik bu temperatur yüksəkliyindən istifadə edərək "bayram pulu", "jurnal pulu", "YAP pulu", "süpürgə pulu" kimi valieynlərdən (və bəzən də müəllimlərdən) məcburi yığılan pulların şəffaf və hesabatlı, könüllü ianə kimi yığıldığı və xərcləndiyi sistemi qurar, cəmiyyətə də göstərər ki, bax, biz bunu nəzərdə tuturduq, indi kim istəyər məktəbə 10 min dollar ianə edər və laboratoriya qurar, kim istəməz, 1 qara qəpik də verməz və buna görə heç kim ona "gözün üstündə qaşın var" deməz.

Sual: Amma tutalım ki, nazirin dediyi fandreyzinq, ianə mexanizmi tətbiq olundu. Sizcə bu məktəblərdəki rüşvətin, direktorların, sinif rəhbərlərinin ciblərinə gedən pul yığımlarının, bayram hədiyyələrinin qarşısını alacaqmı? Məktəb direktoru, sinif rəhbərliyinə bu ianələrdən bir şay çatmayacaqsa, onlar ciblərini qeyri-qanuni yolla doldurmaqdan imtina edəcəklər? 

Cavab: Məhz bu hədiyyələri, müəllimlərə üstün və qüsursuz xidmətlərinə görə əlavə ödənişləri Valideyn Müəllim Birliyi, yaxud fond kimi fəaliyyət göstərən, fəaliyyəti şəffaf olan qurumun topladığı maliyyədən ayırmaq olar. Onsuz da məktəblərdə valideynlərdən məcburi qaydada qeyri-şəffaf şəkildə toplanan, nəzarətsiz, qeyri-şəffaf xərclənən vəsaitlər varsa, bunu könüllü ianələr əsasında formalaşmış fonddan şəffaf kriteriyalarla, illik plana əsasən toplamaq və xərcləmək olar. Məsələn, ilin əvvəlində müəllim-valideyn birliyinin, yaxud fondun müəyyənləşdirdiyi kriteriyalara görə müəllimlər və şagirdlər tərəfindən yüksək qiymətləndirilən müəllimlərə əvvəlcədən müəyyən edilmiş hədiyyələr, pul mükafatı verilə bilər ki, bu da onların öz işlərinə daha çox motivasiya edilməsinə töhfə verə bilər.

Sual: Sizcə, bu ianələrin doğru istiqamətə getdiyini insanlar necə əmin ola bilərlər? 

Cavab: Məktəblərə şəffaf ianələri təmin edən, "YAŞAT" fondu kimi "OXUT" fondu yaradıla bilər. Vahid portalda donor kimi qeydiyyatdan keçən valideynlər, iş adamları, təhsilin keyfiyyətinə, ölkəmizin təhsil sisteminə biganə qalmayan vətəndaşlar, şirkətlər birdəfəlik, aylıq, illik ianə məbləğləri seçə və online ödəmə ilə asan ianə edə bilərlər.

İanə edən donor fondun ümumi büdcəsinə, yaxud konkret bir məktəbin ümumi büdcəsinə, yaxud konkret məktəbdə konkret layihənin büdcəsinə ianə etməyi seçə bilərlər. Məsələn,  bir iş adamı 5000 AZN ianə edir ki, Bakının Zirə qəsəbəsindəki məktəbdə kitabxana yaradılsın.  Başqa bir tanınmış idmançı Zaqataladakı 5 məktəbin həyətində stadion tikilməsi üçün 10 000 manat ianə edir. Hansısa bir deputat  seçkidə onun deputat seçilməsi üçün qutulara 200 əlavə bülleten atılmış məktəbin həyətində 200 ağac əkilməsi üçün ianə edir. BP, Azercell kimi şirkətlər fondun ümumi büdcəsinə 100 000 AZN ianə edir.  

Eyni zamanda məktəblər də ehtiyaclarına uyğun fandreyzinq və kraudfandinq (“crowdfunding”- internet üzərindən insanlardan kiçik məbləğdə ianə toplamaq yolu ilə hansısa bir layihə və ya müəssisənin maliyyələşdirilməsi- red.) layihələrini portala daxil edirlər. Məsələn, Ucarın hansısa bir kəndindəki məktəb öz musiqi ansamblını qurmaq, məktəblilərə dərsdən sonra muğamı təbliğ etmək üçün musiqi alətləri, məşq otağının təmiri üçün 5000 AZN toplayır. Hansısa bir xanəndə bu layihəni görür, həmin vəsaitin 2000 manatını özü ödəyir, yerdə qalan 3000 isə vətəndaşlar tərəfindən yığılır.

Fondun idarə heyəti və müşahidə şurası toplanan ianələrlə alınan avadanlıqlar, xidmətlər və s. qiymətlərinə nəzarət edir, aylıq və illik hesabatlar hazırlayır və saytda yayılır. 20 AZN ianə etmiş bir vətəndaş girir sayta, öz ianəsinin nömrəsi ilə ianələr siyahısında ianəsinin əks olunduğunu görür, ümumi büdcəyə, layihələrə, xərclərə baxır və nəzarət edir. Təklifi müzakirə etmək və təkmilləşdirmək olar. 

Məktəblər dövlət büdcəsindən kənar, dərsdənkənar fəaliyyətlə bağlı bütün xərclərini burada göstərirlər və bu fonddan gələn vəsaitlə idarə etməyə çalışırlar. Bundan sonra da hansısa valideyn qrupu, direktor "süpürgə pulu yığırıq, müəllimlərə bayram paketləri hazırlayırıq, verməyən valideynin uşağı dərsə buraxılmayacaq" dediyi anda özünü hüquq-mühafizə orqanlarında ifadə verərkən görür. 

Məktəblərin maliyyələşməsi nə tək dövlətə buraxılmalıdır, nə də təkcə övladı hansısa məktəbdə oxuyan valideynlərə. Təhsildə yeniliklərə və inkişafa cəmiyyət sahib çıxmalıdır. Övladı olan da, olmayan da, övladı oxuyan da, bitirmiş şəxs də. Bu işi dövlətə və direktorlara, valideynlərə buraxanda sui-istifadə halları da, "süpürgə pulları" da yığışmayacaq.

Kamran Mahmudov