Yerevanda Amerika-Azərbaycan gərginliyinin əks-sədaları

Azərbaycanın Ermənistan ərazisinə potensial hərbi müdaxiləsi ilə bağlı narahatlıqlar səbəbindən Fransanın ardınca Azərbaycanın Birləşmiş Ştatlarla münasibətlərində də ziddiyyətli dönüş baş verib. 

Dövlət katibinin köməkçisi Ceyms O'Brayen noyabrın 15-də Konqresin xarici işlər komitəsi qarşısında Dağlıq Qarabağın gələcəyi ilə bağlı çıxışında amerikalı millət vəkillərini Vaşinqtonun dəfələrlə ən yüksək səviyyədə təmaslar zamanı Ermənistana qarşı güc tətbiqinin tamamilə qəbuledilməz olduğunu açıq şəkildə bildirdiyinə əmin edib. O, belə deyib: "Bakıda hakimiyyət bizi əmin edib ki, onların belə bir niyyəti yoxdur və biz qoşunların hərəkətini və alternativ planların istənilən əlamətlərini diqqətlə izləyirik. Əminəm ki, ictimaiyyət həll yolunda daha məqsədyönlü şəkildə çalışacaq”.

Prezident Əliyev 1990-cı illərin əvvəllərində Ermənistan tərəfindən işğal edilmiş bütün ərazilərin azad olunması ilə nəticələnən 44 günlük müharibədən sonra Azərbaycan xalqının müasir Ermənistanın bir hissəsini də ehtiva edən tarixi vətəninə iddialar irəli sürüb. Öz ad gününd, 24 dekabr 2022-ci il tarixində o, Qərbi Azərbaycandan (müasir Ermənistan) olan ziyalı qrupu ilə görüşündə belə deyib: “Bu binada nümayiş etdirilən, XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edən xəritə bir daha onu göstərir ki, Qərbi Azərbaycan tarixi Azərbaycan diyarıdır, şəhərlərin, kəndlərin adları Azərbaycan mənşəlidir və biz yaxşı bilirik ki, indiki Ermənistan ərazisində tarix boyu Azərbaycan xalqı yaşayıb”.

Bu bəyanat onun 17 avqust 2021-ci il tarixində işğaldan azad edilmiş Kəlbəcər rayonunda Azərbaycan bayrağını qaldırarkən verdiyi bu bəyanatdan sonra səslənib: “Azərbaycan Zəngəzur dəhlizinin çəkilişi nəticəsində öz vətəndaşlarını dədə-baba torpaqlarına qaytaracaq. Belə planlar var və bu da təbiidir. Çünki bizim vətəndaşlar indiki Ermənistan ərazisindən, təkcə Zəngəzur mahalından yox, Göyçə mahalından da, - bura ilə həmsərhəddir, - zorla qovulmuşlar və onların tam haqqı var ki, gedib öz dədə-baba torpaqlarında yaşasınlar. Biz bunu sonrakı mərhələyə saxlayırıq”.

Rəsmi tarixi mənbələr 19-cu əsrin əvvəllərində Rusiyanın tərkib hissəsinə çevrilən Qafqaz regionunun status-kvosuna diqqət çəkirlər. Həmin vaxt Rusiya imperiyası İrəvan və Qarabağ da daxil olmaqla, Azərbaycan xanlıqlarını rus çarının himayəsini qəbul etməyə məcbur edib. Həmin dövrün toponimikası və etnik tərkibi 95% azərbaycanlıların mövcudluğunu göstərir.

Maraqlıdır ki, Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra İran rəsmiləri, xüsusən milliyətcə azərbaycanlı olan şəxslər 19-cu əsrdə İrandan ayrılan Cənubi Qafqaz regionlarının birləşməsi məsələsini qaldırıblar. Buna cavab olaraq, Bakının Böyük Azərbaycan ideyasını təşviq edərək, İranın böyük hissəsini birləşdirmək istəyi var. Özünü orta əsrlər Ağqoyunlu hökmdarı, nəvəsi Şah İsmayıl Xətai qüdrətli Səfəvilər dövlətini, müasir İranın sələfini quran Uzun Həsənin varisi hesab edən prezident Əliyev bu iddialar haqqında açıq danışmasa da, onun administrasiyası abidələrin quraşdırılması və sərgilərin keçirilməsi yolu ilə bu tarixi əlaqəni vurğulayır. Bu qarşılıqlı iddialar İran-Azərbaycan münasibətlərinə kölgə salmağa davam edir.

Amma, gəlin məsələnin mahiyyətinə qayıdaq: prezident Əliyev Azərbaycanın qalan hissəsindən 42 kilometrlik Zəngəzur dəhlizi ilə ayrılan Naxçıvanla birləşmək üçün Ermənistan ahücum etməyi və Qərbi Ermənistandakı anklavları qaytarmağı, Gürcüstandan başlayan kommunikasiya marşrutlarına strateji nəzarəti təmin etməyi planlaşdırırmı? Bu, ritorik sualdır. 44 günlük müharibənin və 19 sentyabr antiterror əməliyyatının dərslərindən nəticə çıxarsaq, bu hadisələrin Yerevanın işğal edilmiş əraziləri dinc yolla Azərbaycana qaytarmaqdan və onun ərazi bütövlüyünü tanımaqdan imtina etməsinə cavabdır.

Qərbin Azərbaycanın hücumunun arzuolunmaz olması haqqında birgə çağırışları və qabaqlayıcı xəbərdarlıqları, çox güman ki, uzun müddət davam edən Ermənistan-Azərbaycan mübahisəsində hərbi trayektoriyanın davam etməsini istəməməsindən irəli gəlir. Ardıcıl olaraq Fransa, Almaniya, Avropa İttifaqı, indi isə həm də Birləşmiş Ştatlar bu arzuolunmaz ssenarinin inkişafının qarşısını almaq üçün razılaşdırılmış addımlar atır.

Mahiyyətcə, Vaşinqtonun və müttəfiqlərinin hazırkı ərazi status-kvosunun möhkəmlənməsinə və hər iki tərəfin hərtərəflli sülh sazişi imzalamağa məcbur edilməsinə yönəlmiş diplomatik səylərini diqqətlə təhlil etsək, görünür, Ermənistan diqqət mərkəzində olacaq. Bunu hadisələrin məntiqi diqtə edir, belə ki, onun ərazisi hücum təhlükəsi altındadır. Buna görə Qərbin mesajını belə şərh etmək olar: “Biz Ermənistanı yalnız müəyyən edilmiş status-kvo çərçivəsində müdafiə edəcəyik, ancaq sülh sazişi olmadan buna zəmanət verə bilmərik”.

Bu, münaqişə tərəflərinin reaksiyasından görünür. Ermənistan tarixi mərhələni və sülh müqaviləsinin tarixi müqəddiməsini hamıdan çox müzakirə etməyə başlayıb. Ermənistan rəhbərliyi sülhə sadiqliyini vurğulamaq üçün Yerevanda ATƏT PA platformasından istifadə edib. Birləşmiş Ştatların və Avropalı tərəfdaşlarının təzyiqi ilə üzləşən Bakı açıq-aşkar qarşıdurma mövqeyi tutub. Bu, görünür, Vaşinqtonda, Brüsseldə, Parisdə və Berlində xüsusi bir qəzəb doğurmur, belə ki, onlar Ermənistan-Azərbaycan münasibətlərinin yeni uzunmüddətli sülh formatının formalaşmasının icəliklərini başa düşürlər.