“Format dəyişikliyi vəziyyəti dəyişməyəcək”

Ötən ayın sonunda ADA Universitetində “Cənubi Qafqaz:inkişaf və əməkdaşlıq” mövzusunda keçirilən konfransda prezident İlham Əliyev bildirmişdi ki, Azərbaycanda mövcud olan idarəçilik strukturunun - yerli icra hakimiyyəti sisteminin dəyişdirilməsi gözlənilir.

Prezident qeyd edib ki, icra hakimiyyəti strukturu SSRİ-nin çöküşü zamanı yaradılıb və gözləntiləri doğrultmayıb. Prezident xüsusilə ona yaxın icra başçısının həbs edilməsinə toxunub. O qeyd edib ki, hazırda Qarabağda xüsusi nümayəndələr təyin edib və bu yeni sistem sınaqdan uğurla çıxdığı halda ölkə üzrə tətbiq ediləcək.

Bəzi ekspertlər hesab edir ki,  Prezidentin  bu çıxışı yeni konstitusiya islahatlarının anonsudur.

Həqiqətənmi Azərbaycanda yeni idarəçilik  və Konstitusiyaislahatına gedə bilərmi?

Hüquq və İnkişaf Mərkəzi İctimai Birliyinin sədri Hafiz Həsənov mövzu ilə bağlı ASTNA-nın suallarını cavablandırıb. 

* * *

Sual: Hafiz bəy, prezident ADA Universitetində “Cənubi Qafqaz: inkişaf və əməkdaşlıq” mövzusunda keçirilən konfransda bildirdi ki, Azərbaycanda mövcud olan idarəçilik strukturunun - yerli icra hakimiyyəti sisteminin dəyişdirilməsi gözlənilir. Belə çıxır ki, yaxın zamanlarda icra hakimiyyəti strukturlurları ləğv edilə və onları iqtisadi rayonlar üzrə təyin olunan xüsusi nümayəndələr əvəzləyə bilər?

Cavab: Hüquqi dövlət prinsipləri ilə formalaşdırılan dövlətlərdə yerli idarəetmə bütövlükdə əhaliyə daha yaxın olan özünüidarəetmə orqanlarına – bələdiyyələrə məxsusdur. Lakin bizdə bələdiyyələr formal olaraq yaradılsa da, əslində yerli idarəetmə demək olar ki, tam olaraq yerli icra hakimiyyərlərinə verilib. Bu gün səlahiyyətləri və fəaliyyətləri  bir Fərmanla təsdiq edilmiş Əsasnamə ilə müəyən edilən yerli icra hakimiyyətlərinin səlahiyyətləri, funksiyaları və maliyyələşməsi, fəaliyyəti 20-dən artıq qanunla tənzimlənən bələdiyyələrdən müqayisə olunmaz dərəcədə çoxdur. İndi hakimiyyətlər bölgüsü sistemində icra hakimiyyəti ali icra hakimiyyətindən yerli səviyyəyə qədər, hətta kənd ərazi bölgülərinə qədər uzanır. Belə hesab edirəm ki, icra hakimiyyəti regional icra hakimiyyəti orqanlarına qədər olmalı və bu idarəetmə orqanları hazırda mövcud olan 14 regionla iqtisadi rayonlar üzrə yaradıla bilər.

Sual: İcra hakimiyyəti başçılarına el arasında “kiçik padşahlar” deyilirdi. Prezident  də həmin kofransda qeyd edib ki, icra hakimiyyəti strukturu SSRİ-nin çöküşü zamanı yaradılıb və gözləntiləri doğrultmayıb. Sizcə, icra hakimiyyəti strukturlarının ləğvi və yeni struktur ilə əvəz olunması nəyi dəyişəcək? Bu həmin “kiçik padşahların” bir qədər böyüdülərək və sayını azaldaraq (14 iqtisadi rayon üzrə) fəaliyyətlərinin əvvəlki kimi davam etməsi olmayacaq ki? Yəni mahiyyət dəyişəcəkmi?

Cavab: Bəli, yerli icra hakimiyyəti oqranları SSR-inin çöküşündən sonra yaradılıb və sonrakı mərhələdə bu təsisatlar Konstitusiyada da öz əksini tapıb. Lakin yerli icra hakimiyyətləri başçıları yerli idarəetməni elə raykom katibləri kimi həyata keçirib. Yəni sovetlər dəyişsə də idaretməyə münasibət dəyişməyib. Bu gün yerli icra hakimiyyəti başçılarının özünü “kiçik padşahlar” kimi aparması isə 3 amillə bağlıdır: Yerli əhali qarşısında hesabatlılığın olmaması, “Yerli İcra hakimiyyətləri haqqında” Əsasnamə ilə yerli idarəetməyə hədsiz səlahiyyətlərin verilməsi və cəzasızlıq mühiti. Hesab edirəm ki, bu 3 amil fonunda icra hakimiyyətlərinin 14 iqtisadi rayonlar üzrə regional idarəetmə formatında təşkili də vəziyyəti dəyişməyəcək.

Sual: Bəzi ekspertlər hesab edir ki,  prezidentin  konfransdakı bəyanatları yeni konstitusiya islahatlarının anonsu ola bilər. Yaxın vaxtlarda  yeni idarəetmə mərhələsinə keçmək üçün referendumla bağlı qərar verilə bilərmi? Həmçinin, yerli idarəetmə orqanları - bələdiyyələr və yeni yaradılan struktur ( prezidentin xüsusi nümayəndələri). Bəs bunlar necə tənzimlənməlidir ki, bu iki institut bir-birinə mane olmasın?

Cavab: Təbii ki, yerli idarəetmədə hansısa islahatlar aparılacaqsa, bu, ikin olaraq Konstitusiyada müvafiq dəyişikliklərin edilməsini zəruri edəcək. Burada yerli icra hakimiyyəti orqanları ilə bağlı müddəaların Konstitusiyadan çıxarılması, regional icra hakimiyyəti orqanları təsisatları yaradılacaqsa, bu barədə və xüsusi nümayəndəliklər institutu ilə bağlı normaların Konstitusiyaya daxil edilməsinə ehtiyac var. Bunlardan başqa yerli özünüidarəetmə orqanlarının dövlət hakimiyyət orqanları sisteminə daxil edilməsi zəruridir. Bütün bunlar isə, Konstitusiyaya dəyişiklər üzrə referendumun keçirilməsini zəruri edir.

“Azərbaycan Respublikası Prezidentinin xüsusi nümayəndəlikləri haqqında” Əsasnaməyə görə, xüsusi nümayəndəliklər işğaldan azad olunmuş ərazilərdə Prezident Administrasiyasının struktur bölməsidir. Onun vəzifələrinə müvafiq ərazinin müəyyən edilmiş hədəflərə uyğun olaraq inkişafını təmin etmək,onun perspektiv inkişafı ilə bağlı hədəflərə nail olunması məqsədilə dövlət orqanlarının (qurumlarının), onların yerli bölmələrinin fəaliyyətini əlaqələndirmək, müvafiq ərazidə mülkiyyətin mühafizəsini, dövlət əmlakından səmərəli istifadəni, habelə sahibkarlıq, şəhərsalma, tikinti və digər sahələrdə fəaliyyətin həyata keçirilməsini təşkil etmək kimi məsələlər daxildir.

Buradan göründüyü kimi, xüsusi nümayəndəliklər yerli hakimiyyət orqanları deyil,  ali icra hakimiyyətinin, yəni Prezidenin bu ərazilərdəki nümayəndəlikləridir. Lakin onun funksiyaları yerli xarakterli məsələlərdir. Yəni burada bir uyğunsusluq var: ali icra hakimiyyəti yerli hakimiyyət orqanlarına məxsus vəzifələr həyata keçirir. Bu, həm də hakimiyyətin mərkəzləşməsidir. Halbuki, hüquqi dövlət hakimiyyətin daha çox əks-mərkəzləşməsi prinsipi üzərində qurulmalıdır.

Bu baxımdan hazırda həm hüquqi, həm də faktiki olaraq xüsusi nümayəndəliklərlə yerli icra hakimiyyətləri və bələdiyyələr arasında səlahiyyətlərin və fuksiyaların toqquşması movcuddur.

Sual: Belə fikirlər var ki, yerli idarəetmənin gücləndirilməsi və təkmilləşdirilməsi üçün Konstitusiya islahatlarına gediləcəksə, proporsional seçki sisteminin bərpası, Milli Məclis üzvlərinin sayının artırılması da lazım gələcək. Gözləniləndirmi?

Cavab: İndiki halda müzakirələrin istiqaməti bunu deməyə əsas verir ki, idarəetmədə islahatlar gedəcəksə, bu, yerli idarəetmədə aparılacaq. Burada hələ ki, bütövülkdə icra hakimiyyəti orqanında, icra hakimiyyəti ilə qanunverici hakimiyyət orqanı arasında səlahiyyətlər bölgüsü və digər bu kimi məsələlər idarəetmə islahatları konteksində müzakirəyə çevrilməyib. Milli Məclis üzvlərinin say tərkibinin artırılması ilə bağlı müzakirələr də bu məsələlər sırasındadır. Bu gün mən də hesab edirəm ki, Milli Məclis üzvlərinin sayının artırılmasına ehtiyac var və bu orqana seçkilər heç olmasa, yarı majoritar, yarı proporsional seçki sistemi üzrə aparılmalıdır.Təbii ki, bütün bunlar da Konstitusiyaya dəyişikliklər üzrə referendumla mümkündür.

Sual: Sizin təklifləriniz nədir? İdarəetmə islahatları üçün nələr edilməlidir?

Cavab: Bu, olduqca geniş bir müzakirənin mövzusudur. Qısaca fikrimi belə ifadə edirəm ki, idarəetmədə əsaslı islahatların aparılmasına ehtiyac var. Lakin bunun üçün ilkin olaraq idarəetməyə münasibət dəyişməlidir və idarəetmə demokratik prinsiplər əsasında formalaşdırılmalıdır.

İlkin olaraq hakmiyyət budaqları arasında xeyli dərəcədə icra hakimiyyətinin xeyrinə olan balanssızlıq təmin olunmalıdr. Yəni, icra, qanunverici və məhkəmə hakimiyyətləri arasında demokratik balans təmin edilməlidir. Təkcə bir halı xüsusi qeyd edim ki, Konstitusiyanın Prezidentin səlahiyyətlərini müəyyən edən 109-cu maddəsinin 32-ci bəndi ali icra hakimiyyətinin başçısı kimi Prezidentə xeyli qeyri-müəyyən səlahiyyətlər verir.

Yerli idarəetmə ilə bağlı islahatlara gəldikdə isə, belə hesab edirəm ki, 14 iqtisadi  rayon üzrə regional icra hakimiyyəti orqanları formalaşdırılmalıdır. Yerli idarəetmədə yerli icra hakimiyyəti orqanları ləğv edilməli və yerli idarəetmə bütövlükdə bələdiyyələrə verilmədir.Bələdiyyələr qeyri-dövlət hakimiyyət orqanları statusundan çıxarılmalı və onlara yerli dövlət hakimiyyətri orqanları statusu verilməlidir.