Behramoğlu: Atatürk dövrü istisna olmaqla, hakimiyyətlər yaltaq yazıçıları dəstəkləyiblər

Yazıçıların ifadə azadlığını və hüquqlarını müdafiə edən Yazıçılar İttifaqı yarım əsrini qeyd edərkən, keçmiş sədrlərdən Ataol Behramoğlu Türkiyənin Yeniçag nəşrinin oxucuları ilə bəzi fikirlərini bölüşdü.

Nazim Hikmət 1951-ci ilin iyun ayında Moskvaya çatdı. O, SSRİ-nin Radio və Televiziya işləri üzrə dövlət naziri ilə görüşərək, radioda xarici yayımların türk bölümündə həftəlik "Nazim Hikmət Saatı" proqramı istəmişdi. Lakin Sovet hakimiyyəti, Nazimin Anadolu gəncliyi üzərində yaradacağı təsirdən qorxaraq bu istəyi rədd etdi. Ruhdan düşməyən Nazim, radionun türk bölməsində könüllü redaktor kimi işləməyə başladı. Qısa müddət sonra Nazim, SSRİ-də nazirliklərdən belə üstün statusa malik olan Yazıçılar İttifaqının rəhbərləri ilə görüşdü. Onun şərəfinə ziyafət təşkil olundu və gələcəkdə nəşr olunacaq kitablarına yüksək qonorar ödənilməsi qərara alındı.

Türkiyə həsrətini söndürmək üçün Nazim bəzən Bakıya, bəzən Daşkəndə gedir, bəzən isə Avropada türk gəncləri ilə görüşürdü. Lakin bu səfərlərin və görüşlərin hamısında onu F. Adilov adlı bir kəşfiyyat polkovniki kölgə kimi izləyirdi. 1962-ci ildə azərbaycanlı gənc bəstəkar Arif Məlikovun Nazimin "Bir Sevgi Nağılı" əsərinə bəstələdiyi "Məhəbbət Əfsanəsi" baleti Leninqradda səhnəyə qoyuldu. Gala gecəsində Nazim oğlu kimi gördüyü Məlikova dərdini belə ifadə etdi: "Arif, bir gün bu balet Anadoluda səhnəyə qoyulacaq, sən görəcəksən, amma mən görə bilməyəcəyəm". Təxminən yarım əsr sonra Məlikovla danışanda, o belə dedi: "Gözlərindəki hüzn dünən kimi yaddaşımdadır".

Nazim Hikmət 1963-cü il iyunun 2-də Moskvada vəfat etdikdən sonra SSRİ ilə ən çox əlaqə quran yazıçı Əziz Nesin oldu. Şair Konstantin Simonov "Nazimin yazmalarının mikrofilmlərini arxivlərdən tapıb sizə verə bilərik" deyəndə, Nesin belə cavab verdi: "Bizim təşkilatın cəmi 3-5 üzvü var, aidatlarla ayaqda qalırıq, mikrofilmləri nə edəcəyik?" O, arxiv sənədlərini mənimsəyə bilməyəcəklərini bildirdi. Bu dövrlərdə Nesin, SSRİ-dəki kimi bir Yazıçılar İttifaqını qura bilməyəcəklərini başa düşdü və ağlında fərqli bir fikir formalaşmağa başladı. Cengiz Hüseynovun xatirələrindən öyrənirik ki, Nazimin ölümünü qəbul edə bilməyən Nesin, Moskvaya hər səfərində “Türkçülük və hətta Turançılıq” ilə məşğul olurdu, ailəsi isə hər səfərdən sonra Türkiyədə böyük əziyyət çəkirdi. 1965-ci ilin avqustunda sovet yazıçı yoldaşları ilə görüşündə Nesin açıq şəkildə bu fikrini səsləndirməkdən çəkinmirdi:

“Azərbaycan dili türk dilinin bir dialektidir. İnsanlar azərbaycanlıdır, lakin dil türkcədir (Amerika və ingilis dili kimi). Gürcüstan və Ermənistanda xoşuma gəldi, amma Azərbaycanda və Orta Asiyada yox: insanlar öz aralarında rusca danışırlar”. O qeyd etdi ki, rus dilini bilmək vacibdir, lakin insan öz dilini itirməməlidir. "Əgər sevgililər fərqli dillərdə danışırlarsa, deməli, ana dili itirilib". (Ekperin qohumu bunu belə izah edir: "Amma biz Moskvada oxuduq"). Nesin soruşdu: "Niyə Gürcüstanda və Ermənistanda insanlar öz dillərində danışır, amma Azərbaycanda və Orta Asiyada yox? Həm orada, həm də burada sovet hakimiyyətidir. Amma niyə belə olur? Bunu düşünüb düzəltməlisiniz. Sovet hakimiyyəti yaxşıdır, ədəbiyyat üçün hər cür şərait yaradır, amma gənclərin öz yolunu tapması çətindir".

SSRİ Yazıçılar İttifaqı modelində bir təşkilatın Türkiyədə qurulmasının mümkün olmayacağını anlayan Əziz Nesin, Türk ədəbiyyatının fərqli nəsillərinə məxsus yazıçılarla geniş məsləhətləşmələrdən sonra, yazıçıların hüquqlarını daha səmərəli müdafiə edə bilmək üçün Yazıçılar Sindikatının qurulmasına qərar verdi. 4 fevral 1974-cü ildə qurulan Türkiyə Yazıçılar Sindikatının qurucu üzvləri bunlar idi: Yaşar Kamal, Əziz Nesin, Bəki Yıldız, Adalət Ağaoğlu, Orxan Murat Arıburnu, Adnan Özyalçıner, Turgut Uyar, Tomris Uyar, Leyla Erbil, Nihad Bəhram və Ali Özgentürk.

Yaşar Kamalın birillik sədrliyindən sonra 1975-ci ildə Əziz Nesin Sindikatın sədri seçildi və bu vəzifəni 1989-cu ilə qədər icra etdi. Əziz Nesinin rəhbərliyi dövründə baş katib vəzifəsini tutan Ataol Behramoğlu, 1995-1999-cu illərdə iki müddət Sindikatın sədri oldu. Türkiyə Yazıçılar Sindikatının 50 illiyində, keçmiş baş katib və keçmiş sədr Ataol Behramoğlu, yarım əsrlik mübarizə tarixi və Sindikatın mövcud vəziyyəti ilə bağlı bəzi fikirlərini Yeniçağ oxucuları ilə bölüşür:

Behramoğlu: İlk olaraq bunu ifadə etməliyəm: Türkiyədə Mustafa Kamal Atatürk dövrü istisna olmaqla, hakimiyyətlər sadəcə onlara yaltaqlanan yazıçıları və təşkilatları dəstəkləyiblər. Mustafa Kamal Atatürk isə yazıçılara həqiqətən böyük dəyər verib və qarşılıq gözləmədən onları dəstəkləyib.

Yeniçağ: Mustafa Kamal Atatürk yazıçıları özünü təriflətmək üçün dəstəkləyirdi, yoxsa ölkənin işıqlı gələcəyə doğru yürüşündə güclü olmasını təmin etmək üçün?

Behramoğlu: Mustafa Kamal Atatürk dövründə bəzi yazıçılar millət vəkili təyin olunmuş, dövlətin müxtəlif sektorlarında vəzifələrə gətirilmişdilər. Lakin onların hamısı Kamalist və Mustafa Kamalı dəstəkləyən insanlar deyildilər. Belə bir şey olmadı.

Yeniçağ: Mustafa Kamal bir yazıçıya vəzifə verdikdən və ya onun millət vəkili seçilməsini təmin etdikdən sonra ondan tərif yazmağını gözləyirdimi?

Behramoğlu: Mən belə bir şeyin olduğunu bilmirəm. Mustafa Kamalın ətrafında müzakirələr apardığı və məsləhətləşdiyi yazıçılar olub. Bu, normaldır. Amma özünü mədh etdirmək fikri olmayıb.

Yeniçağ: Yazıçılar İttifaqında Əziz Nesinlə işiniz...

Behramoğlu: Əziz Nesin möhtəşəm təşkilatçı idi və Yazıçılar İttifaqını əsasən onun yaratdığını deyə bilərəm.

Onun baş katibi olmaqdan həmişə qürur duymuşam. Yaşar Kamal, Asım Bezirci, Oktay Akbal və Dəmirtaş Ceyhunun müxtəlif dövrlərdə sədr olduqları, tamamilə könüllülük və aidatlarla ayaqda qalmış bir qurumdur. Sadəcə Firki Sağların Mədəniyyət Naziri olduğu dövrdə uzun yazışmalardan sonra Sindikata bir otaq verilmişdi. Yazıçılar öz müəlliflik haqları ilə dəstək ola bilər, amma Türkiyədə yazıçılar eqoist və fərdi olduqları üçün Yazıçılar Sindikatının maddi problemləri heç vaxt bitmir.

Yeniçağ: Yazıçılar İttifaqının hər hansı bir üzvünün vəziyyəti ilə bağlı dövlət idarələrinə və ya nazirliklərə müraciət etmisinizmi?

Behramoğlu: Dəqiq xatırlamıram. Amma mümkündür. Yaşlı, xəstə və köməyə ehtiyacı olan yazıçılarımız ola bilər. Xəstə bir yazara Mədəniyyət Nazirliyinin yardım etməsindən daha təbii nə ola bilər ki? Yazar bu ölkənin yazarıdır, başqa bir ölkənin deyil, hakimiyyət də bu ölkənin hakimiyyətidir. Bunu şəxsi maraqla qarışdırmaq olmaz. Köməyə ehtiyacı olan bir yazara dəstək vermək tamamilə fərqli bir məsələdir. Özüm haqqında isə bunu deyə bilərəm ki, nə bu gün, nə də gələcəkdə yardım üçün harasa müraciət edəcəyimi düşünmürəm.

Şübhəsiz ki, hər hansı bir təşkilatın qurulduqdan sonra yarım əsr boyunca, bütün çətinliklərə baxmayaraq, fəaliyyətini davam etdirməsi yalnız Türkiyədə deyil, dünyada da əhəmiyyətli hadisə hesab olunur. Xüsusilə də bu təşkilat yazıçıların hüquqlarını və fikir azadlığını müdafiə edibsə və bunu davam etdirirsə, cəmiyyət həm qürur duymalı, həm də yüzillik yubileyinə yaxınlaşan bu təşkilatın dünyadan köçmüş üzvlərini rəhmətlə, sağ olan üzvlərini isə uğurla xatırlamalıdır.