Azərbaycanda pensiya böhranı: təzyiq altında bir sistem

Tarixçi Cəmil Həsənlinin son Facebook paylaşımı Azərbaycanın pensiya sistemi və əmək bazarı ilə bağlı müzakirələri yenidən alovlandırıb, sosial təminat və məşğulluq siyasətlərindəki ciddi çatışmazlıqları üzə çıxarıb. Kəskin tənqid, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Naziri Sahil Babayevin parlament iclasında “heç vaxt işləməmiş və sosial sığortaya töhfə verməmiş şəxslərin pensiya hüququ olmamalıdır” bəyanatından sonra gəldi. Bu açıqlama, məşğulluq boşluqları və məhdud sosial təminat şəbəkələrinin bərabərsizliyi artırdığı Azərbaycanın əmək və pensiya sistemindəki köklü struktur problemlərinə diqqəti cəlb edib.

Həsənlinin şərhləri hələ də həll edilməmiş tarixi bərabərsizlikləri vurğulayır. 1950-ci illərdə Azərbaycan hökuməti rus və erməni pensiyaçılarının sayının azərbaycanlıları üstələdiyini aşkar etmişdi. Bunun səbəbi ayrı-seçkiliklə həyata keçirilən işə qəbul siyasəti idi. Bu tarazsızlığı aradan qaldırmaq üçün göstərilən səylərə baxmayaraq, Həsənli iddia edir ki, oxşar fərqliliklər bu gün də davam edir və şübhəli işsizlik statistikası ilə maskalanır. Rəsmi məlumatlara görə, işsizlik səviyyəsi 5,4%-ə enib, lakin beynəlxalq qiymətləndirmələr real göstəricinin 24%-dən çox olduğunu, gənclər arasında işsizliyin isə 35–40%-ə çatdığını bildirir. Rəsmi ritorika ilə reallıq arasındakı uçurum sistemin disfunksiyasını nümayiş etdirir.

Həsənlinin tənqidi pensiya sisteminin vətəndaşlarına effektiv xidmət göstərə bilməməsinə yönəlib. Məlumata görə, kişi əhalinin demək olar ki, yarısı pensiya yaşına çatmır, çatanlar isə çox vaxt yalnız 3–5 il pensiya alır. Pensiya yaşı iki onillik əvvəlki 60 və 55-dən 65-ə qaldırılaraq Azərbaycan postsovet məkanında ən yüksək həddlərdən birini müəyyən edib. Bu arada, məcburi töhfələr 12 illik pensiya dövrü üçün hesablanır ki, bu da həyat gözləntiləri ilə əlaqədar olaraq getdikcə daha qeyri-praktik görünür.

Bundan əlavə, vətəndaşların topladığı pensiya vəsaitləri miras qalmır və bu, ədalətlilik və şəffaflıqla bağlı suallar doğurur. Bu vəsaitlər birbaşa maaşlardan tutulur və nəzəri olaraq sahibkarların və ya onların ailələrinin mülkiyyətində qalmalıdır. Lakin bu vəsaitlər dövlət tərəfindən mənimsənilir ki, bu da geniş ictimai narazılığa səbəb olur.

25%-lik məcburi sığorta tarifinə baxmayaraq—dünyadakı ən yüksək tariflərdən biri—Azərbaycanlı pensiyaçılar cüzi məbləğdə pensiya alır. Məlumatlara görə, pensiyaçıların 50%-i ayda 350 manatdan (205 ABŞ dolları) az, 100,000 nəfər isə sadəcə 280 manat (164 ABŞ dolları) pensiya alır. Bunun əksinə olaraq, Azərbaycanın enerji resurslarına malik olmayan qonşuları Gürcüstan və Ermənistan nisbətən etibarlı sosial təminat sistemləri təqdim edir.

Bu fərq, Azərbaycanın hidrokarbon zənginliyini nəzərə aldıqda, xüsusilə diqqət çəkir. Həsənli neft və qaz gəlirlərinin iqtisadi artımı və dövlət büdcələrini gücləndirməsinə baxmayaraq, adi vətəndaşlar üçün əhəmiyyətli təkmilləşmələrə səbəb olmadığını vurğulayır. Bunun əvəzinə, pensiya hüquqlarının zəifləməsi və artan bərabərsizlik idarəçilikdə uğursuzluğun göstəricisidir.

Məşğulluq problemləri və statistik manipulyasiya

Məşğulluq, pensiya hüququ üçün zəruri şərt olsa da, bir çoxları üçün əlçatmaz olaraq qalır. 5 milyondan çox əmək qabiliyyətli vətəndaşı olan Azərbaycan, əmək bazarının bu qüvvəni qəbul edə bilmədiyini nümayiş etdirir. COVID-19 pandemiyası dövründə 1,3 milyon insan bir neçə gün ərzində işsiz kimi qeydiyyatdan keçib, bu da dövlət sistemlərini ifrat yükləyib. Bu epizod rəsmi statistika ilə real vəziyyət arasındakı fərqi aydın şəkildə göstərdi.

Həsənli, həmçinin seçici qeydiyyatı məlumatlarındakı uyğunsuzluqlara daha geniş statistik manipulyasiyanın sübutu kimi işarə edir. 2024-cü ilin fevral və dekabr ayları arasında qeydiyyatdan keçmiş seçicilərin sayının 602,000 nəfər azaldığı bildirilib—kütləvi köç və ya böyük insan tələfatı olmayan ölkədə bu, izaholunmazdır. Həsənlinin fikrincə, bu uyğunsuzluq işsizlik və yoxsulluq səviyyəsini kiçiltmək cəhdlərini əks etdirir.

İyirmi ildən çoxdur ki, Azərbaycanın pensiya sistemi bir neçə dəfə islahatlardan keçib, lakin nəticələr geriləyib. Son illərdə pensiyaçıların sayı 160,000 nəfər azalıb və işçilərin yarısından çoxu kifayət qədər pensiya yığımını toplamaq üçün tələb olunan həddən aşağı maaş alır. Eyni zamanda, hökumət özəl pensiya fondlarının yaradılması çağırışlarına qarşı çıxıb və pensiya yığımları üzərində dövlət monopoliyasını qoruyub saxlayıb.

Həsənlinin tənqidi idarəçilik və hesabatlılıqla bağlı daha geniş suallar doğurur. Zəngin resurslara malik bir ölkə niyə əsas sosial təminat göstərə bilmir? Niyə uşaqlara müavinət verilmir, lakin hakim elitanın üzvləri böyük sərvətlər toplayır?

Həsənlinin paylaşımı sosial təminatı yaxşılaşdırmaq məqsədinə çatmayan bir sistemi işıqlandırır. İslahat çağırışları gücləndikcə Azərbaycan kritik bir seçim qarşısındadır: əmək və pensiya strukturlarını zəiflədən sistematik qüsurları aradan qaldırmaq, ya da hökumətin prioritetlərindən getdikcə daha çox məyus olan əhalini uzaqlaşdırma riski ilə üzləşmək. Qonşu ölkələr daha az resursla irəlilədikcə, Azərbaycanın gələcək yolu yalnız siyasi iradəni deyil, həm də ədalətli iqtisadi inkişafı təmin etmə öhdəliyini tələb edəcək.