Seyrələn panteon,sıxlaşan sıralar,dəyişməyən ünvan

Ölürsem görmeden kimseye ümid ettiğim feyzi                                                          Yazılsın seng-I kabrimde: vatan mahzun ben mahzun.

 Namık Kemal

Eyni təsiri   yaratdı…

28 may 2008-də Ankarada Azərbaycan Cümhuriyyətinin 90-cı ilinə həsr edilən simpoziumda çıxış edəndən sonra tarix professoru   Mustafa Kafalı ilə söhbət etmişdik.  Başını qaldırmamış, salona sığmayan gözlərini arabir eyni nöqtədən  ayırmadan  kəsik-kəsik danışmışdı:

“Onun söhbətlərini dinləməyə gedərdik….Vəfatı Türkiyəni matəmə boğdu…Dövlət qurmuş adam…İndi qurduğu dövlətdə ona məzar yeri də yox idi….Sarsılmağımıza baxmayaraq,məzara çiynimizdə apardıq…”

Məhəmməd Əmin Rəsulzadədən danışırdı. Rəsulzadəni həyatda ikən görən iki nəfərdən biri idi.2019-ci ilin avqustunda dünyayla  vidalaşdı…

Aprelin 13-də səhər qardaşı oğlu zəng edəndə acı xəbəri verəcəyini təxmin etdim: Rəsulzadəni həyatda görən son adam da dünyasını dəyişmişdi.Professor Kafalının söhbətindən doğan hüznlü təsiri bir daha yaşadım. Hürol Taşdelen 2 ay əvvəl Ankaradan zəng edəndə “Əmimi  görməyə getmişdim, huşu üstündədir, sənin adını çəkdim, ”Mayis,oğlum”- dedi. Prezident Əbülfəz Elçibəyin fərmanı ilə Azərbaycanın  istiqlalı uğrunda mübarizədə fəal iştirak edən 12 nəfərə vətəndaşlıq verilmişdi.Axırıncı  dəfə telefonda danışanda  onu soruşdu: ”Oğlum,səncə,mənim vətəndaşlığım qalırmı?” Dəqiq bilməsəm və  əmin olmasam da kefini pozmamaq üçün “Narahat olmayın, qalır. Bu dəfə Bakıya bir yerdə gedib şəxsiyyət vəsiqənizi və pasportunuzu təzələyəcəyik”- demişdim…

Cığırı Nihat abi (Çetinkaya) açmış,1990-ın mayında Kayseridə təşkil etdiyi qurultaya Azərbaycandan xeyli alim-yazıçı-şair çağırmış(əlbəttə ki, hamısına sovet KQB-si “dobro” verəndən sonra gedə bilmişdilər), Kayseri yolunda  Əkrəm Əylisli o “məşhur sözlərindən birini ərz   etmişdi: “Böyük ölkələrin dərələri  də böyük və dərin olur”.

Davamı oktyabrda İstanbulda olmuş,oradan qayıdan kimi mərhum Yaşar Qarayev məni çağırıb “Ahmet Karaca ilə tanış oldum,razılıq əldə etdik ki, ”Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı” simpoziumu keçirək. Bütün işləri birgə  görəcəyik”- deyəndə Yaşar müəllimə görə yox,Azərbaycanın şərtlərinə görə, bunun baş tutacağına tam əmin ola bilməmişdim.Ancaq 1991-in yanvarında Yaşar müəllim “Ahmet Karaca və Yahya Taşdelen gəliblər, sabah 2-də mənim otağımdsa birgə görüşək”- deyəndən sonra ümidim artmışdı.Yahya Taşdelen adı o vaxt “Oğluna Azər, nəvəsinə Baycan adı qoyub”- sözlərinin müşaiyətiylə onsuz da hissiyyatlı və kövrək olan Azərbaycanda əfsanə kimi dolaşırdı. İşlər konkretləşdi, 1-6 aprel tarixlərində  “Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı” simpoziumunu uğurla keçirdik. Türkiyədən 42 nəfər gəlmişdi,Azərbaycandan kimlər yox idi ki: Ziya Bünyadov,Əziz Mirəhmədov, Kamal Talıbzadə, Süleyman Əliyarlı, Şirməmməd Hüseynov, Kamil Vəli, Mövsüm Əliyev…. Əziz müəllim məhz o simpoziumda dünyaya    kişilik örnəyi nümayiş etdirib  Hüseynzadə və Ağaoğlu barədə yazdıqlarından imtina etmş, onların ruhundn üzr istəmişdi. Nə qədər qəribə görünsə də o simpoziumun ən simpatik adamı kimi yaddaşlarda  Yahya Taşdelen qalmışdı. Necə ki, çox yox, 20 gündən sonra Ankarada keçirilən Nizami konfransından (Yahya əmim Bakıdan gedənlərə “Nizamişinaslar” deyirdi)  qayıdanların hamısının dilində Yahya Taşdelenin Karsdan yadında qalan “rayispolkom, remont,zaçem” -  kəlmələri vardı,Sabit Bağırov isə onun adını “Rayispolkom” qoymuşdu.

Sonra gəliş-gediş daha da sıxlaşdı və sıxlaşdıqca biz onunla ata-oğul kimi olduq. Yaxın qohumum Qulu Məmmədli evinə dəvət etdi, Ahmet Karaca ilə onu mehmanxanaya aparanda qulağıma dedi ki,yahu, övlad, deməyə utandım, kaş, o plov qazanını özümlə gətirə biləydim, sabah da onu yeyərdim. Sonra  Bodruma beynəlxalq konfransa getdik. Gecə yarısı Ankaraya çatar-çatmaz mərhum Tofiq Qasımovla məni  Azerbaycan kültür Derneğine apardılar.Ayaz Mütəllibov 1 həftə əvvəl növbəti seçklərindən birini keçirmişdi, Türkiyənin onu prezident kimi tanımasını istəmir, bunu əngəlləməyin yollarını müzakirə edirdilər. Prezident Turgut Özalı onsuz da sevməyən Yahya Taşdelen “Elə şərəfsizdir ki, tanıyacaq,Mütəllibovu prezident kimi tanıyacaq”- deyə    gecə yarısından çox sonra  öz ölkəsinin dövlət başçısına salvolar yağdırırdı.Bodrumdakı konfransdan sonra mərhum Ahmet Karaca oradan Tofiq Qasımov ilə məni Ankaraya apardı, Yahya əmi aeroportda qarşıladı, 15 gün diqqətini  heç əsirgəmədi.Sonra Azərbaycanın müstəqilliyi, Əbülfəz Elçibəyin prezidentliyi, Azərbaycanın Ankarada açılan səfirliyi ilə çox yaxın münasibətləri, 4 iyun hadisələri vaxtı yenidən Bakıya gəlməsi, Bakıdan İstanbula birgə qayıtmağımız, təyyarədə yuxuya gedən kiçik oğlumu pencəyinə bürüyüb dizinin üstündə yatırması, Elçbəyin getməsi, Türkiyəyə ilk rəsmi səfərində   prezident Heydər Əliyevi dəstəklədiyini açıqlaması. Bunu ondan  Türkiyə dövləti istəmişdi yoxsa   öz təşəbbüsüylə etmişdi? Heç vaxt öyrənə bilmədim.Bakıya artıq Heydər Əliyevin qonağı kimi gedirdi. Ramiz Mehdiyev ona “Yahya müəllim” deyə müraciət edir,prezidentə iki kəlmə xoş söz deməsi üçün ətrafındə kimlər-kimlər  fırlanırmırdı. Dövlət başçısı bəzi iclaslara onu da dəvət edərək nazirləri onun yanında danlayırmış. Bunu bircə dəfə ağzından qaçırdı,daha sonra  bunun  səbəbini dəfələrlə  soruşmağıma baxmayaraq, heç danışmadı.Ümumiyyətlə, Heydər Əliyevun onunla, onun da Heydər Əliyevlə yaratdığı bu səmimi münasibətin səbəbini  heç kim axıra qədər anlaya bilmədi.Əliyevin dünyasını dəyişməsindən sonra Bakının da ona münasibəti dəyişdi, artıq dəvət  edən olmadığına görə     Bakıya getmədi.Ancaq istər Heydər Əliyevlə dost olduğu illərdə istərsə də ondan sonra Yahya Taşdelen Məhəmməd Əmin Rəsulzadəylə olmuş yaxınlığını heç kimdən gizlətmədyi kimi Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurucusunu həmişə qürurla yad etdi. Rəsulzadənin anadan olmasının 130-cu ilində Bakıdan göndərlən heyətin başçısı Cebeci Asri qəbristanında  “Biz buraya prezidentimizin göstərişiylə  gəlmişik”- deyə “lütfən” çıxış edəndə Yahya Taşdelen məzarın üstünə gələnləri ətrafına toplayaraq, “Bax, Emin bəyin meyidi o tərəfdən gətirildi, orada öz əlimlə torpağa qoydum” -  deyə qəbri göstərir,Rəsulzadəni təmənnasız sevənlərin qəlbini bir daha alovlandırırdı. O, Azərbaycandakı demikratiya uğrunda mübarizədən diqqətini bir an da olsa,ayırmadı. Bakıdan Ankaraya gedənlərin onunla mütləq şəkildə  görüşməsinin iki səbəbindən biri Rəsulzadəni tanıması, ikincisi isə demokratiya mübarizəsindən geri çəkilməməsiydi.2011-ci ilin yayında Misirdəki xaosu yaxından izləyir, eyni şeylərin Azərbaycanda da yaşana biləcəyindən ehtiyat edərək, ”Mən  Məhəmməd əl-Baradeyin rolunu oynamağa hazıram. Təki Azərbaycanımızda  xaos  yaşanmasın və bir an əvvəl  demokratik islahatlar həyata keçirilsin” -  deyə  proseslərdə öz təcrübəsiylə iştirak edə biləcəyini bəyan edirdi.Həyatının son dönəmlərinə qədər “islahat” dedi, ”demokratiya” dedi.

Yox, Yahya Taşdelenin vəfatı ikinci dünya müharibəsindən sonra millətlərin azadlığı uğrunda aparılmış mübariz dövrünün qapanması olmayıb,demokratiya uğrunda mübarizənin yenə və yenidən açılan qapısıdır. Açılan o qapıdan çıxılacaq ünvan isə 28 may1918-dən bəllidir:Məhəmməd Əmin Rəsulzadə.

30  ata-oğul münasibətində olduğumuz bir insanı itirərkən nə arzu etmək olar?

Təbii ki,onunla bağlı xatirələri kitab halına gətirmək…