İslam qapalı zonada

Terrorizm haqqında qanunvericiliyin müstəqil şərhçisi, kralın vəkili, britaniyalı Jonatan Hall  "Həbsxanalarda terrorizm" (Terrorism in Prisons) adlı hesabatda bildirib ki, həbsxanalar yaraqlılara yeni terror aktlarını planlaşdırmaq üçün imkanlar yaratmamalıdır.

O belə nəticəyə gəlib ki,  Penitensiar xidmət "terrorizm riskinin azaldılması üzrə milli səylərdə öz rolunu itirib".

Hallın sözlərinə görə, həbsxanalardakı islamçı qruplaşlamaların təsiri yetərincə qiymətləndirilməyib. Din və islamın müzakirəsi isə əsasən həbsxana personalı üçün "qadağa zonası" olub. Hesabatda deyilir ki, işçilər həbsxanalarda ekstremist ideyalara qarşı mübarizə aparmaq əvəzinə bəzən asayişi qorumaq üçün liderlərdən və ya "əmirlər"dən istifadə edirlər.

Onun sözlərinə görə, penitensiar sistemdə islamçı dəstələrin harada fəaliyyət göstərdiyini və ya vüsət aldığını bildirmək üçün ümummilli  "alətlər paneli" olmayıb.

Türmələr islamçıların yetişdirilməsi üçün ideal yerdir. Cəzaçəkmə yerlərində təcrübənin yeni başlayanlara ötürülməsi prosesi gedir. İslamçılar ideoloji cəhətdən möhkəmlənir, struktur əlaqələri qurulur. Məsələn, "Əl-Qaidə"nin İraqdakı keçmiş lideri əz-Zərkaui müasir radikal islamizmin ideoloqlarından biri əl-Makdisi ilə birlikdə həbsdə olarkən ideoloji cəhətdən tamamilə formalaşmışdı.

Fransa Milli Təhlükəsizlik Agentliyinin direktoru Paskal Meyxlos deyir ki, 100-ə yaxın fəal islamçı  dinə tapınmağa qərar verən kiçik cinayətkarları dövriyyəyə buraxır. Fransa xüsusi xidmət orqanlarının məlumatına görə, radikal islamçılar həbsxanalarda fəal prozelit siyasəti aparırlar. Belə ki, 2005-ci ildə ölkənin 168 həbsxanasında (ümumilikdə Fransada 188 həbsxana var) radikal islamçı özəklərin meydana gəlməsilə bağlı 175 hal qeydə alınıb, bunların 30%- kortəbii meydana gələn özəklər, 20%-i islamda müəyyən istiqamətə riayət etmək üçün kamera yoldaşlarının təzyiqi altında yaranan özəklərdir.

Həbsxanalarda radikal islamçı ideologiyanı izləyən, Qərb dəyərlər sistemini qəti şəkildə inkar edən və öz məqsədlərinə çatmağın yeganə yolu kimi zorakılığa çağıran adamların stabil artması prosesi müşahidə olunur. Fransa hakimiyyəti bu təhlükəli tendensiyanı 1990-cı illərin ortalarından, əvvəllər məhbus olanların və terror aktları törədən radikal islamçıların sayının artdığı vaxtda müşahidə etməyə başlayıb.

Özbəkistan, Qırğızıstan, Tacikistan və nəhayət, 2022-ci ilin yanvarında Qazaxıstanda baş verən iğtişaşlar zamanı kriminal və radikal islamın cütləşdirilmiş hərəkətləri qeydə alınıb.

Azərbaycanda kriminalın və islam radikallarının cütləşmə halları keçmişdə bir islah müəssisəsində əmirlər institutu yaradıldıqda və ya siyasiləşdirilmiş islam təşkilatının əsası qoyulduqda cəzaçəkmə yerlərindən birindən məlumat sızması nəticəsində cəmiyyətin nailiyyətinə çevrilmişdi.

Bu gün Azərbaycan islah müəssisələrində vəziyyət bu qurumların qapalılığı səbəbindən dəqiq məlum deyil. Ancaq islah müəssisələrində praktika keçən  möminlərin sayının sürətlə artması artıq sirr deyil.

Belə deyək ki, Azərbaycanın islah müəssisələrində islama etiqad edən adamların çoxu təhlükə yaratmır. Həm islah müəssisələrinin daxilində, həm də onun hüdudlarından kənardakı müsəlmanların böyük əksəriyyəti öz inanclarını dinc şəkildə təbliğ edir və sülhü, ədaləti və mərhəməti təşviq edən islam prinsiplərinə sadiqdirlər.

Azərbaycanın islah müəssisələrində islam mövzusuna nüanslarla yanaşmaq və islama bu kontekstdə etiqad edən bütün şəxslərin əqidəsi və ya davranışları ilə bağlı geniş ümumiləşdirmə aparmamaq və fərziyyələr irəli sürməmək son dərəcə vacibdir. Cinayət mühakimə sisteminin mürəkkəbliyini, məhkumların mənşəyi və motivasiyasının müxtəlifliyini, həmçinin dinin onların həyatında oynaya biləcəyi rolu anlamaq da vacibdir.

Azərbaycanda islam islah müəssisələri prizmasından

Azərbaycan əsasən müsəlman ölkəsidir, əhalinin əksəriyyəti ölkədə islamın üstün qolu olan şiə islamına sadiqdir. Beləliklə, tamamilə mümkündür ki, Azərbaycanın islah müəssisələrində özlərini müsəlman kimi qələmə verən şəxslər həbs zamanı öz inancını təbliğ etməklə təsəlli və öz etiqadına mənsubluq hissini tapa bilir.

Din bəzən məhbusların reabilitasiyasında və yenidən tərbiyəsində rol oynaya bilir. Bu, onlara məqsəd, əxlaq və rəhbərlik hissi verə bilər, həmçinin onların həyatında müsbət dəyişikliklər və yenilənmə üçün vasitə ola bilər.

Bəzi məhbuslara islam onların həbsxanada olduğu müddətdə birlik, dəstək və emosional təsəlli verə bilər. Bu, onlarda dostca ünsiyyəti, dəstək şəbəkəsini və gündəlik həyat strukturunu təmin edə bilər ki, bu da həbsxanada özünü təcrid olunmuş və ya marginallaşdırılmış hiss edənlər üçün cəlbedici ola bilər.

Azərbaycanda islah müəssisələrində  islamın artan təsirinə dini liderlər və ya təşkilatlar (informasiya-təbliğat proqramlarında fəal iştirak edən və ya məhbuslara dini materiallar və dəstək verən) kimi xarici amillər də təsir göstərə bilər. Bu səylər məhbuslar arasında islam inanclarının və adətlərinin yayılmasına xidmət edə bilər.

Azərbaycanın islah müəssisələrində  islamın təsirinin artmasının fərdi səbəbləri müxtəlif ola bilər. Bəzi məhbuslar şəxsi əqidə, mənəvi axtarış və ya dəyişiklik istəyi səbəbindən islamı səmimiyyətlə qəbul edə bilər. Digərləri bunu türmə mühitində qorunmaq, imtiyaz və ya digər üstünlük əldə etməyin yolu kimi görə bilər.

İslah müəssisələri  kontekstində bəzi şəxslər, təcrübə keçən möminlərə çevrilənlər dinin zorakı və ya ekstremist ideologiyaları təbliğ edən radikal interpretasiyasına cəlb edilə bilər. Bu şəxslər ekstremist baxışlara sahib ola bilər və ya islam naminə qanunsuz fəaliyyətlə məşğul ola bilər, həbsxana mühitinin qorunması, həmçinin bütövlükdə cəmiyyət üçün potensial təhlükə yarada bilər.

Azərbaycanın islah müəssisələrində islamın  artan təsirinin konkret səbəbləri mürəkkəb və çoxşaxəli ola bilər və bu halı tam başa düşmək üçün Azərbaycanda sosial, mədəni, dini və siyasi dinamikanın daha dərindən təhlili tələb olunur.

Din və kriminal

Din islah müəssisələrində cinayətkar qruplaşmalara və vəziyyətə müxtəlif aspektlərdə təsir göstərə bilər. Lakin din və cinayətkarlıq arasındakı qarşılıqlı əlaqə mürəkkəb və çoxşaxəli haldır və o, konkret şərait və kontekstə görə dəyişə bilər.

Dinin cinayətkar qruplaşmalara təsiri öz cinayət əməllərini legitimləşdirmək və əsaslandırmaq üçün dini əqidə və rəmzdən istifadə şəklində özünü göstərə bilər. Dini təlimlərin nəzarətsiz təhrifi və ya ekstremist təfsiri terrorçu qruplaşmalar, millətçi və ya separatçı hərəkatlar, sektalar və digər hüquqazidd təşkilatlar kimi cinayətkar təşkilatların ideologiyasının və motivasiyasının formalaşması üçün əsas ola bilər.

İslah müəssisələrində dini vəziyyət və onun cinayətkarlığa  təsiri

Cinayətkarlığa dini təsirin ayrıca aspekti islah müəssisələrində dini vəziyyətlə əlaqəlidir. Burada məhbusların davranışlarına təsir göstərə biləcək dini qruplar və ya icmalar mövcud ola bilər. Din məhbuslar üçün, xüsusilə də məhdud azadlıq və digər resursların olmaması şəraitində, təsəlli, dəstək, identifikasiya və həmrəylik mənbəyi ola bilər. Lakin bəzi hallarda həbsxanalardakı dini qruplar radikallaşma, ekstremizm, zorakılıq və ya digər hüquqazidd hərəkətləri təşviq edə bilər.

Cinayətkar icmalar dindən müxtəlif yollarla istifadə edə bilər. Bəzi nümunələr:

Əsaslandırma və legitimləşdirmə. Cinayətkar qruplaşmalar öz hərəkətlərinə haqq qazandırmaq və öz mövcudluqlarını legitimləşdirmək üçün dindən istifadə edə bilər. Onlar öz hərəkətlərinə dini önəm verə bilər, onları "ilahi iradənin" yerinə yetirilməsi və ya "ali tapşırığa" əməl edilməsi kimi qələmə verə bilər. Bu, onlara yeni üzvlər cəlb etməyə, icma daxilində dəstəyi təmin etməyə və dini identikliyə əsaslanan sosial tanınmaya nail olmağa kömək edə bilər.

Maliyyələşdirmə. Dini icmalar cinayətkar birliklər üçün maliyyələşmə mənbəyi ola bilər. Cinayətkarlar pul yığmaq, pul vəsaitlərinin yuyulması, leqal və ya  qeyri-leqal biznesə investisiya qoyulması üçün dini təşkilatlardan, məscidlərdən istifadə edə bilər. Bu, onlara öz kriminal əməliyyatlarını maliyyələşdirməyə və dini fəaliyyət adı altında öz fəaliyyətini saxlamağa imkan verə bilər.

Möminlərdən sui-istifadə. Cinayətkar qruplaşmalar dindarlardan sui-istifadə edərək onları qanunsuz fəaliyyətlərdə iştiraka məcbur edə və onları istismar edə bilər. Məsələn, onlar zorakılıq, narkotrafik, qaçaqmalçılıq və insan alveri kimi qeyri-leqal tapşırıqların yerinə yetirilməsi üçün dini icmalardan gəncləri və ya həssas adamları cəlb edə bilər və bu məqsədlə onların dini əqidələrindən və ya dini müdafiə ilə bağlı vədlərindən istifadə edə bilər. 

Nəzarət və idarəetmə. Cinayətkar qruplaşmalar dindən öz üzvlərinə və icmalarına nəzarət, onların idarə edilməsi üçün vasitə kimi istifadə edə bilər. Onlar intizamı təmin etmək, öz liderlərinə sədaqətli və tabe olduqlarını  göstərmək üçün öz dini qaydalarını və ayinlərini təyin edə bilər. Bu, daxili iyerarxiyanın yaradılması və saxlanmasını, həmçinin dinin manipulyasiyası üçün dini doqmalardan və ideologiyalardan istifadəni də əhatə edə bilər.

Bu qarşılıqlı fəaliyyətin ehtimal olunan artımına kömək edə biləcək bir neçə amil var:

Sosial-iqtisadi amillər. İqtisadi və sosial bərabərsizlik, imkanların olmaması və marginallaşma radikal ideologiyaların kök salmasına münbit zəmin yarada bilər. Bəzi hallarda, əsas cəmiyyətdən kənarda qaldığını hiss edən və ya iqtisadi problemlərlə üzləşən adamlar maddi stimullar, müdafiə və ya mənsubluq təklif edən cinayətkar şəbəkələr və ya ekstremist qruplar tərəfindən ələ alınmaq üçün həssas ola bilər.

Siyasi qeyri-sabitlik. Siyasi qeyri-sabitlikdən, münaqişələrdən, qeyri-effektiv idarəetmədən əziyyət çəkən regionlar radikal ideologiyaların çiçəklənməsi üçün əlverişli şərait yarada bilər. Cinayətkar şəbəkələr, qaçaqmalçılıq, insan alveri və pulların yuyulması kimi qanunsuz fəaliyyətdə iştirak etmək üçün xaosdan istifadə edə bilər ki, bu da ekstremist ideologiyaların dəstəklənməsi üçün maliyyə və resursları təmin edə bilər.

İslamın adından çıxış etdiklərini iddia edən bəzi ekstremist qruplar müsəlmanlar da daxil olmaqla, həssas insanları istismar edir, onları terror aktları törətməyə təşviq edərək manipulyasiya edirlər. Bu qruplar ayrı-ayrı şəxslərin radikallaşdırılması və öz zorakı niyyətlərini həyata keçirməkdən ötrü onların ələ alınması üçün ideoloji və dini ritorikadan istifadə edirlər.

Radikal islam və cinayətkarlıq arasındakı qarşılıqlı əlaqə birliklərin daxilində sosial birliyin erroziyasına səbəb ola bilər. Ayrı-ayrı şəxslərin və ya qrupların radikal islam inanclarından qaynaqlandığını iddia edərək həyata keçirdikləri cinayətkar fəaliyyət müxtəlif dini, etnik və mədəni qruplar arasında qorxu, inamsızlıq və şübhə toxumu səpə bilər. Bu, sosial parçalanmaya, ictimai münasibətlərin qütbləşməsinə və dağılmasına gətirib çıxara bilər ki, bu da sosial harmoniya və sabitlik üçün uzunmüddətli mənfi nəticələrə səbəb ola bilər.

Bir daha qeyd edək ki, müsəlmanların böyük əksəriyyəti radikal və ya ekstremist ideologiyalara tərəfdar deyil və cinayətkar fəaliyyətlə məşğul olmur. Lakin radikal islam və cinayətkarlıq arasındakı qarşılıqlı əlaqə ictimai təhlükəsizlik, sabitlik və birlik üçün əhəmiyyətli risklər və çağırışlar yarada bilər ki, bu da hüquq-mühafizə orqanları, siyasətçilər və birliklərdən diqqət, effektiv cavab tədbirləri tələb edir.

İran dini modelinin ixracı

1991-ci ildə Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra İranın burada, xüsusən də çoxsaylı azərbaycanlı şiə əhalinin olduğu bölgələrdə (Azərbaycanın cənub bölgələri kimi) öz nüfuzunu artırmağa can atması ilə bağlı çoxsaylı hallar qeydə alınıb.

İran Azərbaycanda öz dini və siyasi təsirini yaymaq üçün müxtəlif vasitələrdən, o cümlədən mədəni və təhsil mübadiləsi, dini təbliğat, iqtisadi investisiyalar və diplomatik münasibətlərdən istifadə edib.

İranın təsir göstərməyə çalışdığı sahələrdən biri şiə islamının təbliği və Azərbaycanın şiə əhalisilə əlaqələrin möhkəmləndirilməsidir. İran Azərbaycanda şiə dini qurumlarının, o cümlədən  məscidlər, dini məktəblər və mədəniyyət mərkəzlərinin yaradılmasını dəstəkləyib. İran həmçinin azərbaycanlı tələbələrə İran universitetlərində təhsil almaq üçün təqaüdlər verib ki, bu da İranın dini və mədəni təsirinin yayılmasına kömək edə bilər.

İranın təsir göstərməyə çalışdığı başqa bir sahə siyasi sahədir. İran Azərbaycanla, xüsusən də İranın maraqlarına rəğbət bəsləyəcək siyasi qruplarla və ya ayrı-ayrı şəxslərlə sıx siyasi əlaqələri inkişaf etdirməyə can atıb. Bu, diplomatik səfərləri, ticarət sazişlərini və birgə iqtisadi layihələri əhatə edə bilər. İran həmçinin Azərbaycanla iqtisadi əlaqələrini dərinləşdirmək üçün öz enerji resurslarından, o cümlədən  təbii qazdan istifadə etməyə çalışıb ki, bu da siyasi nəticələrə səbəb ola bilər.

Qeyd etmək vacibdir ki, Azərbaycanın suveren dövlət kimi öz maraqları və siyasəti var və onlar İranın maraqları ilə üst-üstə düşməyə bilər. Azərbaycan öz müstəqilliyinin qorunması və İran, Rusiya, Türkiyə və Qərb ölkələri də daxil olmaqla, müxtəlif regional və beynəlxalq güclərlə öz münasibətlərinin balanslaşdırılması siyasətini həyata keçirir. Azərbaycan hər zaman öz mədəni və dini kimliyini inkişaf etdirməyə çalışıb ki, bu da İranın təsirinə uyğun olmaya bilər.

İranda bununla hamı razılaşmır. Təsadüfi deyil ki, 1997-ci ilin fevralında akademik Ziya Bünyadovun, 2011-ci ilin noyabrında publisist Rafiq Tağının ölümü kimi qalmaqallı siyasi qətllərdə İranın kriminal-dini izi görünüb. Qatilləri hələ də tapılmayan Rafiq Tağının işi üzrə istintaqın yenidən başlanmasına dair ictimai çağırışlar Azərbaycan-İran münasibətlərinin son gərginləşməsi fonunda artır.