Qlobal ərzaq bazarındakı dəyişikliklər və Azərbaycanda dəyişməyən acınacaqlı durum

İyul ayında BMT-nin FAO təşkilatının hazırladığı və yaydığı son məlumatda qeyd edilir ki, FAO Ərzaq Qiymətləri İndeksi iyun ayında ardıcıl üçüncü aydır ki, azalır. FAO Ərzaq Qiymətləri İndeksi 2022-ci ilin iyun ayında may ayına nisbətən 2,3 faiz azalıb, lakin bir il əvvəlki qiymətindən hələ də 23,1 faiz yüksəkdir. İyun ayında baş verən ucuzlaşma dünya bazarında bitki yağlarının, dənli bitkilərin və şəkərin qiymətinin aşağı düşməsi ilə əlaqədardır (1) . Bununla yanaşı süd məhsullarının və ətin qiymətləri artmışdır.

Yayılan məlumatlara görə, FAO Taxıl Qiymətləri İndeksi iyun ayında may ayına nisbətən 4,1 faiz azalıb, lakin 2021-ci ilin iyun ayı ilə müqayisədə hələ də 27,6 faiz yüksəkdir. May ayında rekord səviyyəyə çatdıqdan sonra buğdanın dünya qiymətləri iyun ayında 5,7% ucuzlaşsa da, ötən illə müqayisədə 48,5% yüksək olaraq qalır.

İyun ayında buğdanın qiymətinin ucuzlaşmasının səbəbləri kimi Kanadada, Rusiya Federasiyasında və digər əsas istehsalçı ölkələrdə taxıl, o cümlədən buğda istehsalında artım gözləntilərinin olmasıdır. Eləcə də FAO yaydığı məlumatda qeyd edir ki, qlobal idxalçılar tərəfindən buğdaya olan tələb azalıb.

 Azərbaycanda vəziyyət necədir? Azərbaycanda 2022-ci il üçün ümumilikdə buğda və arpa əkini sahəsi 1019934 hektar təşkil etmişdir ki, bunun da 606 min 338 hektarını buğda, 413 min 596 hektarını isə arpa sahələri təşkil edir (2).

 İyul ayının 6-na olan məlumata görə, artıq respublika üzrə payızlıq taxıl əkini sahələrinin 72,6 faizində biçin prosesi başa çatıb. Sahələrdən 2163875 ton məhsul yığılıb. Hesablamalar göstərir ki, bu il ölkə üzrə hər hektardan orta məhsuldarlıq təxminən 29,3 sentner təşkil edir.

 Qeyd edtməliyəm ki, keçən il taxıl biçini builkindən 10,7% çox sahədə aparılmışdı. Belə ki, 2021-ci ildə İyulun 4-nə olan operativ məlumatda bildirilirdi ki, mövcud taxıl sahələrinin 81,3 faizində biçin başa çatıb. 2021-ci ilin iyulun 4-nə Kənd Təsərrüfatı Nazirliyindən mətbuata bildirilmişdir ki, taxıl üzrə orta məhsuldarlıq 32,3 sentner təşkil edir (3). Təqdim edilən məlumatlardan göründüyü kimi 2022-ci ildə əvvəlki illə müqayisədə daha az sahədə biçin aparılmış və hər hektardan əldə olunan məhsul əvvəlki ilə nisbətən 3 sentner azdır. 

2022-ci ildə biçində istifadə edilən kombaynların sayı əvvəlki ilə nisbətən 2,9% çox olduğu halda biçilən taxıl sahələri əraziləri 2021-ci ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 10,7% azdır. Belə ki, Kənd təsərrüfatı nazirliyinin verdiyi məlumata görə, 2021-ci ildə taxıl biçini prosesində 1499 kombayn iştirak edirdisə, bu bu il biçində 1538 kombayn iştirak edir. Builki taxıl biçininin gedişi göstərir ki, Azərbaycanda taxıl, o cümlədən buğda istehsalı əvvəlki ilə nisbətən azalacaq. 

Qeyd etməliyəm ki, ölkə başçısı İlham Əliyev ölkənin ərzaq buğdası ilə özünütəminat səviyyəsinin 25 faiz olduğunu bildirmişdir. 

 FAO yaydığı məlumatda bildirilir ki, FAO Bitki Yağı Qiymətləri İndeksi iyun ayında əvvəlki ayla müqayisədə 7,6 faiz aşağı olub. Buna səbəb kimi palma yağının qiymətlərinin ardıcıl olaraq üçüncü aydır ki, azalması göstərilir. Eyni zamanda son aylarda tələbin azalması nəticəsində günəbaxan və soya yağlarının da dünya qiymətləri xeyli aşağı düşüb.

Azərbaycanda son bir ildə bitki yağlarının qiymətləri ciddi şəkildə artır. Ölkədə bitki yağlarına olan təlabat artdığı halda istehsal azalır, idxalı isə artır. Belə ki, bitki yağının ərzaq kimi istifadəsi 119,6 min tondan (2015-ci il) 152,8 tona qədər (2020-ci il) artmışdır.

Bitki yağları istehsalı 106,6 min tondan (2015-ci il), 75 min tona (2020-ci il) düşmüşdür. Ölkəyə bitki yağlarının idxalı 129,1 min tondan (2015-ci il), 162,3 min tona )2020-ci il) qalxmışdır. 2022-ci ilin yanvar-may aylarında bitki və heyvan mənşəli yağların idxalı 16,6% fiziki çəkidə, 41,2%  isə dəyər ifadəsinda artıb.

İyun ayında FAO Süd Məhsullarının Qiymətləri İndeksi may ayı ilə müqayisədə 4,1 faiz yüksək olub. O da qeyd edilir ki, bu göstərici 2021-ci ilin iyun ayı ilə müqayisədə 24,9 faiz yüksəkdir. İyun ayında bütün növ süd məhsulları bahalaşıb. FAO qeyd edir ki, ilin sonuna qədər pendir qıtlığı yaranacağı qorxusu fonunda tələbatın artması pendirin qiymətini yüksətdi. Hesabatda o da qeyd edilir ki, yayın əvvəli isti dalğası Avropada onsuz da aşağı olan süd istehsalını daha da aşağı saldı. Quru südün dünya qiymətləri əvvəllər olduğu kimi, idxalçıların güclü tələbinin təsiri altında artıb. Kərə yağının bahalaşması Avropada tələbatın artması və qarşıdakı aylarda təkliflə bağlı qeyri-müəyyənliyin olması səbəbindən baş verib.

Azərbaycanda süd istehsalı təlabatdan xeyli aşağı səviyyədədir. Belə ki, beynəlxalq norma 405 kiloqram olsa da, Azərbaycan il ərzində adambaşına 200-220 kiloqram süd istehsal edir. İstehsal olunan süd və süd məhsulları təlabatın 54 faizini təmin edir. 

Azərbaycanda 2022-ci ilin yanvar-may aylarında süd istehsalı əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 1,9% artaraq 890,9 min ton təşkil etdiyi bildirilir. Lakin bu ilin yanvar-may aylarında süd və süd məhsulları idxalı ciddi artmışdır. Əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə süd idxalı fiziki çəkidə 39,9%, kərə yağı fiziki çəkidə 32,7%, dəyər ifadəsində isə 51,6%, artıb. DSK-nın məlumatına əsasən ayrı-ayrı aylar üzrə apardığımız hesablamalar göstərdi ki, bu ilin yanvar və fevral aylarında əvvəlki aylara nisbətən heyvandarlıq məhsullarından daha çox pendirin, kəsmiyin, xamanın, sterilizə olunmuş üzlü südün, kərə yağının, mart ayında pendirin, xamanın, kərə yağının, aprel ayında pendirin, may ayında pendirin, kərə yağının qiymətlərində daha çox artım baş vermişdir.

 FAO-nun yaydığı məlumatda bildirilir ki, FAO Ət Qiymətləri İndeksi orta hesabla iyun ayında may ayına nisbətən 1,7 faiz artaraq rekord həddə çatıb. Bu 2021-ci ilin iyunundan 12,7 faiz çoxdur. Yayılan məlumatda qeyd edilir ki, dünya bazarında bütün növ ətin qiymətləri artıb, lakin quş ətinin qiyməti digərlərindən daha çox artaraq rekord səviyyəyə çatıb, çünki Ukraynadakı müharibə və Şimal yarımkürəsində quş qripinin yayılması səbəbindən dünya bazarında təklif hələ də məhduddur. Çinin Braziliyadan ət idxalına qadağasını aradan qaldırması ilə mal ətinin qiyməti qalxıb. Qlobal qoyun ətinin qiymətinin qalxmasına Yeni Zelandiyada ixrac ehtiyatlarının azalması səbəb olub.

Azərbaycan daxili istehsal hesabına ət məhsulları ilə təlabatın yarısını da ödəyə bilmir. Belə ki, beynəlxaq (ÜST, FAO) normaya uyğun olaraq adambaşına ət norması il ərzində 78 kiloqram olduğu halda Azərbaycan il ərzində adambaşına 35 kiloqram, yəni təlabatın yalnız 44,8 faizi (onun da bir hissəsi ölkəyə kəsim üçün idxal edilən diri heyvanlar hesabına başa gəlir) qədər ət istehsal edir. 

DSK-nın mətbuata verdiyi məlumata görə, bu ilin yanvar-may aylarında əvvəlki ilin müvafiq dövrünə nisbətən quş əti də daxil olmaqla diri çəkidə ət istehsalı 3 faiz artaraq 220,1 min ton təşkil edib. Lakin bu ilin yanvar-may aylarında ət idaxlı fiziki çəkidə 4,4%, əsasən kəsim üçün idxal edilən diri heyvanların idxalı isə dəyər ifadəsində 54,5% artmşdır.

DSK-nın məlumatına əsasən ayrı-ayrı aylar üzrə apardığımız hesablamalar göstərdi ki, bu ilin yanvar-may ayları ərzində heyvandarlıq məhsulları bahalaşmışdır. Bu ilin yanvar və fevral aylarında əvvəlki aylara nisbətən heyvandarlıq məhsullarından qoyun, mal və toyuq ətinin, mart-may aylarında isə toyuq ətinin qiymətlərində daha çox artım baş vermişdir

 FAO-nun yaydığı məlumatda bildirilir ki, iyun ayında FAO Şəkər Qiymət İndeksi may ayına nisbətən orta hesabla 2,6 faiz aşağı enib və ardıcıl olaraq ikinci aydır ki, enmə davam edir. İyun ayında dünya bazarlarında şəkərə olan tələbin azalması və həmçinin şəkər ehtiyatları ilə bağlı verilən müsbət proqnozlar qiymətlərin aşağı düşməsini şərtləndirən amillər olub. Braziliya realının ABŞ dollarına nisbətdə ucuzlaşması və etanolun qiymətinin aşağı düşməsi istehsalçıları şəkər istehsalını artırmağa sövq edib, bununla əlaqədar iyun ayında təklif artıb və qiymətlər ucuzlaşıb. Eyni zamanda, qiymət enişi Braziliyada cari mövsümdə istehsal həcmləri ilə bağlı qeyri-müəyyənlik ilə məhdudlaşıb.

Azərbaycan daxili istehsal hesabına şəkərin xammalina olan təlabatının yalnız 8-9 faizini ödəyə bilir. Qalan 91-92 faizini isə idxal edir. Şəkər istehsalı üçün xammal (şəkər qamışı) əsasən Brazilyadan, Meksikadan idxal edilir. 2021-ci ildə ölkəyə 303,7 min ton xam şəkər idxal olunub ki, bu da 2020- ci illə müqayisədə 1,9 dəfə çox olub. Şəkər idxalı kəskin artdığı halda ixracda ciddi azalma var. 2022-ci ilin yanvar-mart aylarında ağ şəkər ixracı 11,8 min ton təşkil edib ki, bu da 2021-ci ilin eyni dövrünə nisbətən 34% azdır.

 Onu da qeyd etməliyəm ki, Bu günlərdə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının “Dünyada ərzaq təhlükəsizliyinin və qidalanmanın vəziyyəti” ilə bağlı hesabatı yayılıb. Hesabat qlobal ərzaq təhlükəsizliyi və qidalanmanın vəziyyəti ilə bağlı ən son məlumatlar, o cümlədən ərzağın qiyməti və sağlam qidanın əlçatanlığına dair məlumatları təqdim edilib. 

 Hesabatda dünyanın aclığa son qoymaq məqsədindən getdikcə daha da uzaqlaşdığına dair yeni sübutlar təqdim edilir: “Dünyada aclıqdan əziyyət çəkən insanların sayı 2021-ci ildə 828 milyon nəfərə çatıb ki, bu da 2020-ci ildəkindən təxminən 46 milyon nəfər, COVID-19 pandemiyasının başlamasından əvvəlki ilə müqayisədə isə 150 ​​milyon nəfər çoxdur”.

Hesabatda o da qeyd edilir ki, “2021-ci ildə qlobal miqyasda təxminən 2,3 milyard insan (29,3 faiz) orta və ya ağır dərəcədə qida çatışmazlığı yaşayıb ki, bu da COVID-19 pandemiyasıdan əvvəllə müqayisədə 350 milyon artım deməkdir. Təxminən 924 milyon insan (dünya əhalisinin 11,7 faizi) ciddi şəkildə qida çatışmazlığından əziyyət çəkir ki, bu da iki il əvvəllə müqayisədə 207 milyon nəfər artım deməkdir. Beş yaşa qədər 45 milyon uşaq qida çatışmazlığının ən təhlükəli forması olan kəskin arıqlamadan əziyyət çəkib, bu da ölüm riskini 12 dəfə artırıb. Bundan əlavə, beş yaşınadək 149 milyon uşaq qida rasionunda həyati vacib olan əsas qida maddələrinin xroniki çatışmazlığı səbəbindən boy artımından və inkişafdan geri qalmışdır”.

Beləliklə, dünyada ərzaq təhlükəsizliyinin vəziyyəti yumşaq desək, heç də ürək açan deyil. Digər tərəfdən dünya ərzaq qiymətləri sabitləşmir. FAO-nun iyun ayında yaydığı məlumata görə, bu ilin iyul ayında əvvəlki aya nisbətən dünya bazarında yüksək kalorili məhsulların (ətin, südün, kərə yağının və s.) qiymətləri artıb. Taxıl məhsullarının, bitki yağlarının, şəkərin qiymətlərində cüzi ucuzlaşma baş versə də, həmin məhsulların qiymətləri hələ də əvvəlki illə müqayisədə çox yüksəkdir.

 Təəssüflə qeyd etməliyəm ki, Azərbaycan buğdaya, bitki yağına, şəkərə olan təlabatını əsasən idxal hesabına ödəyir. Son bir neçə ildə əsas heyvandarlıq məhsullarından, ət, süd, kərə yağı idxalı da artmaqda davam edir. Hesab edirəm ki, hökumət yeyinti məhsullarının idxaldan aslılığını aradan qaldırmaq üçün aqrar siyasətə yenidən baxmalıdır. Hökumətin qarşısında duran ən əsas vəzifə əhalinin ucuz və keyfiyyətli ərzaq və kənd təsərrüfatı məhsullarına olan təlabatının daxili istehsal hesabına maksimum ödənilməsi olmalıdır. Azərbaycanda əhalinin ərzaq təminatının daxili istehsal hesabına tam ödənilməsini həyata keçirmək üçün bütün resurslar mövcuddur.

1. https://www.fao.org/worldfoodsituation/foodpricesindex/ru/ 

2. https://fed.az/az/aqrar/azerbaycanda-taxil-bicinine-baslanildi-133588

3. https://az.trend.az/business/3449860.html