İslahatdan kənar inkişaf

6 dekabr 2016-cı ildə Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin inkişafı üzrə 12 yol xəritəsini özündə cəmləşdirən "Milli iqtisadiyyatın və iqtisadiyyatın əsas sektorlarının strateji yol xəritələri"ni təsdiq edən fərman imzaladı.

947 səhifəlik bu sənəd ölkədə islahatların aparılması üçün bir strategiya kimi təqdim edildi və sonralar bu ifadə hamını Azərbaycanda geniş miqyaslı islahatların aparıldığına inandıran hakimiyyət tərəfindən istifadə edildi.

Prezidentin özü onları "genişmiqyaslı islahatlar", "islahatın yeni mərhələsi" adlandırır.

Xarici reytinq təşkilatları Azərbaycanı islahatların liderlərindən biri kimi təqdim etməyə tələsdi. Dünya Bankının 2018-ci il üzrə "Doing Business" hesabatı Azərbaycanı dünyanın 10 islahatçı dövlətinin siyahısına daxil etdi (daha çox sayda iqtisadi və institusional dəyişikliklər həyata keçirdi).

2017-ci illə müqayisədə bu hesabatda 32 pillə irəliləyərək, Azərbaycan 190 ölkə arasında 25-ci yeri tutdu və MDB ölkələri arasında lider mövqeyə yüksəldi.

Dünya İqtisadi Forumu (WEF) tərəfindən dünyanın 140 ölkəsi üçün hər il tərtib olunan "Qlobal Rəqabətlilik İndeksi" Azərbaycanı 2017-ci ildə 35-ci yerə çıxardı, 2018-ci ildə isə 69-cu yerə endirdi. Birincidə yol xəritələri, ikinci halda yüksək gözləntilərin az nəticə verməsi rol oynadı.

Son üç ildə iqtisadiyyatda, sosial və hüquqi sahədə, siyasətdə və s hər hansı bir əsaslı dəyişikliklərin şahidi olduqmu?

İslahat sözünün mənası obyekt və ya subyektdə, bu halda dövlət və ya ayrı bir sahədə köklü dəyişiklik nəzərdə tutur. İslahatın son məqsədi dövlətin əsaslarını yeniləmək və möhkəmləndirməkdir.

Burdan çıxış etsək, qeyd olunan dövrdə heç bir sahədə və ya ümumiyyətlə, ölkədə köklü dəyişikliklərin şahidi olmamışıq. Bu, hüquqi və siyasi cəhətdən əsaslandırılıb. Çünki iqtisadi yenilənmə strategiyalarının 12 yol xəritəsi islahatları deyil, sənaye və sahələrin "inkişafını" (yol xəritələrinin adlarında göstərildiyi kimi) nəzərdə tutur. Əslində söhbət sistemin təkmilləşdirilməsi və ya modernləşdirilməsindən gedir. Yəni səmərəsiz idarəetmə sistemini və dövlətin təməllərini dəyişdirməkdən yox, mövcud təməllərin gücləndirilməsindən danışa bilərik. Bu, birmənalı şəkildə onların təkmilləşdirilməsi mənasını verir.

Sonradan islahat sözü proqramlar, layihələrlə müşayiət olundu, prezidentin bu il 3 aprel tarixli "Məhkəmə-hüquq sistemində islahatların dərinləşdirilməsi haqqında" fərmanı kimi onlara islahatçı rəng verildi.

Bu, ədalətin həqiqət meyarı kimi bərqərar olmasını, cinayət siyasətinin humanistləşdirilməsini, ədalət məhkəməsinin həyata keçirilməsinin səmərəliliyinin yüksəldilməsini və elektron məhkəmənin tətbiq olunmasını təmin etməlidir. Ancaq bu müddət ərzində az şey dəyişdi. Məsələn, "Gəncə" və "Tərtər" hadisələri ilə bağlı keçirilən məhkəmə çəkişmələri ilə bağlı etirazlar məhkəmə sistemində islahatlar üçün verilən bütün tapşırıqların yerinə yetirilmədiyini və bu kimi islahatların olmadığını göstərir. Prinsipcə, elektron məhkəmə bir neçə il əvvəl tətbiq olundu, lakin məhkəmə salonundan yayım yoxdur, virtual iştirak yoxdur, video, foto və səs yazıları qadağandır.

Genişmiqyaslı və ayrı-ayrı sahələrdə islahat üzrə vəziyyət də eynidir. Bəzi irəliləyişlərin, texniki yeniliklərin (DOST) şahidiyik, amma islahatlar yoxdur.

Dövlətdə genişmiqyaslı islahatlar siyasi islahatlarla başlayır - mövcud reallıqda dəyişiklik edilir. Məsələn, seçkilər hakimiyyətin legitimliyinin əsas təməlini təşkil edir. O, konstitusiyanın əsaslarını həyata keçirmək üçün müəyyən bir şəxsə və ya bir qrup şəxsə xalq tərəfindən hüquq və öhdəlik verilməsidir. Bu müddət ərzində ölkədə referendum, prezident seçkiləri keçirildi. Onlar demokratik idimi, yerli və beynəlxalq standartlara uyğun idimi? Əsla. Bununla bağlı kifayət qədər ciddi arqumentlər var. Bu vəziyyətdə əsasların əsasında islahatı təmin edə bilmiriksə, onda köklü islahatlar necə aparıla və müxtəlif sahələrdə və bütövlükdə ölkədə münasibətlər kökündən necə dəyişə bilər?

Qeyd edək ki, Əliyev administrasiyası strateji yol xəritələrini islahat proqramı adlandırmadı. Buna görə də Azərbaycanda islahatlar barədə yox, modernləşmə haqqında, onun uğuru və ya uğurlu olmaması haqqında danışa bilərik.

Modernləşmə (təkmilləşmə) Azərbaycan üçün yeni deyil və Dmitri Medvedev Rusiya Federasiyasının prezidenti olanda Rusiya modernləşməsi ilə eyni vaxtda elan edildi. Hər iki halda onlar dəbdəbəli şəkildə təqdim olundu, lakin demokratiyanın norma və prinsiplərinə əsaslanmadığı üçün həyata keçirilmədi. Nəticədə 2008-ci ildəki maliyyə böhranından sonra vaxt itirildi və ölkələr daha ağır olan 2014-cü ilin növbəti böhranına hazırlıqlı olmadı.

Bu, o vaxt demokratiyanın olmaması ilə əlaqədar idi, bu gün də davam edir, çünki inkişaf özünəməxsus şəkildə aparılır. Müxalifət partiyaları, müstəqil QHT-lər və medianın şəxsində vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyəti məhdudlaşdırılır. Məmurların müxtəlif növ iri təsərrüfat subyektləri şəklində bizneslərinin genişlənməsi və leqallaşdırılması prosesi gedir, yəni iqtisadiyyatın gizli inhisarlanması həyata keçirilir. Kiçik və orta sahibkarlığın şəxsində kənd təsərrüfatı, ya da sənayedə heç bir inkişaf görmürük. Gömrükdə vəziyyət rüsum və vergilərin leqallaşdırılması şəklində biznes üçün əlverişli görünsə də, xarici ticarət əməliyyatlarında inhisar qalmaqdadır. Bununla yanaşı, hökumət 18% ƏDV-i ləğv etməyib və gömrük idxal olunan malların qiymətlərini tədarükçü və alıcı arasındakı müqaviləyə əsasən deyil, onların yüksək qiymət preyskurantı ilə müəyyənləşdirir ki, bu da idxalın qiymətini əhəmiyyətli dərəcədə artırır və bu səbəbdən xarici iqtisadi fəaliyyət iştirakçılarının sayını məhdudlaşdırır. Malların inhisarının davam etməsini xarici malların onlayn alışına qoyulan vergilər və yerli bazarda idxal olunan malların növünün azlığı göstərir. Eyni zamanda, hökumət inadla Azərbaycanın ÜTT-yə üzv olmasını istəmir.

Qondarma "inkişaf"a baxmayaraq, Azərbaycan iqtisadiyyatı hələ 2015-ci ilin fevral və dekabr aylarında manatın məzənnəsindəki kəskin dəyişikliklər nəticəsində yaranan itkini kompensasiya edə bilmir.

Demək olar ki, bütün sahələrdə müşahidə olunan neft və qaz ehtiyatlarından asılılıq güclənir. Dövlət büdcəsinin gəlirlərində neft gəlirlərinin payı 2017-ci ildəki 47,7%-dən 2018-ci ildə 59.5%-ə, ixracda xam neft, neft məhsulları və təbii qazın payı isə 2017-ci ildəki 88.62%-dən 2018-ci ildə 91.17%-ə yüksəlib. Nəhayət, neft-qaz sənayesinin ÜDM-dəki payı 2017-ci ildəki 37.17%-dən 2018-ci ildə 42.56%-ə artıb.

Bu ilin büdcəsinin formalaşmasında təkcə Neft Fondunun transfertlərinin payı təxminən 50%, SOCAR və AIOC-ın ödəmələrinin hesabına birbaşa neft gəlirlərinin həcmi isə 13 mlrd. 700 mln manat təşkil edəcək, bu da 2017-ci ildən 70% çoxdur. Öz növbəsində bu, onu iddia etməyə əsas verir ki, cari ildə neft sektorundan gəlirlərin payı dövlət büdcəsinin məcmu gəlirlərinin 60%-i ötəcək.

Analoji vəziyyət ixracda da müşahidə olunur. Dünya bazarında neftin bahalaşması və qaz hasilatının artması hesabına 2019-cu ilin ilk 4 ayında ixracın ümumi həcmində xam neftin, neft məhsullarının və təbii qazın payı 91,62%, ÜDM-də isə neft sektorunun payı 42,82% təşkil edib.

2019-cu ilin yanvar-aprel aylarında Azərbaycanın ÜDM-i 2018-ci ilin ilk 4 ayının səviyyəsini üstələyib.

Ötən il Azərbaycanda ÜDM 46 mlrd 939 mln dollar təşkil edib, bu da 2014-cü ildən 28 mlrd 720 mln azdır (75 mlrd 659 mln dollar). Bu, o deməkdir ki, bugünki gündən hesablasaq və artımın cari tempini nəzərə alsaq, 2014-cü ildə əldə edilmiş səviyyə ilə müqayisədə ÜDM-in həcmi 23,5 ilə, yəni 2042-ci ilin sonuna bərpa oluna bilər.

2018-ci ildə Azərbaycanda iqtisadi artım templəri 2017-ci ildəki 0,1% müqayisədə 1,4% təşkil edib.

Hökumətin iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi ilə bağlı addımlarına və onun neft-qaz gəlirlərindən asılılığının azaldılması ilə bağlı bəyanatlara baxmayaraq, qeyri-neft sektorunda ÜDM-in artımı 1,8% təşkil edib, 2017-ci ildə bu göstərici 2,7% səviyyəsində olub.

2019-cu ilin əvvəlinə Azərbaycanın xarici borcu 9,7 mlrd dollara çatıb (bir ilə 3,2% artım), çünki ölkənin xarici ödəmələrlə bağlı öhdəlikləri artıb.

Ona görə belə alındı ki, 2018-ci ildə dünya bazarında neftin yüksək qiyməti Azərbaycana valyuta ehtiyatlarını əhəmiyyətli dərəcədə artırmağa yardım etmədi.

Belə çıxır ki, irəliyə getmək və itiriləni bərpa etmək üçün daha yüksək iqtisadi artım lazımdır. Lakin hazırkı idarə etmə kondisiyası ilə bu mümkün deyil. Azərbaycanda iqtisadi artım mənbələrində və sahələrində ciddi islahatlar aparmaq lazımdır. Buna yalnız iqtisadi azadlıqların verilmə sahələrində radikal dəyişikliklər və desentralizasiya, bütün sahələrdə institusial və struktur islahatları hesabına nail olmaq olar. Aparılan kosmetik dəyişikliklər bütövlükdə və qismən istisadi inkişafda, əhalinin sosial vəziyyətində əhəmiyyətli dəyişikliklərə gətirib çıxara bilməz.

Həmçinin nəzərə almaq lazımdır ki, iqtisadi islahatlar insan hüquqlarının, özəl mülkiyyətin müdafiəsinin yüksək səviyyəsi, söz azadlığı və qanunun aliliyi daxil siyasi islahatlardan ayrılıqda ölkəni reytinqlərdə aparıcı mövqelərə çıxara bilməz, çünki onlar bir-birindən asılıdır.