İxtisarlar islahatdırmı?

Postneft dövrünün ayaq səsləri eşidilməkdədir. Bunun bir istiqaməti struktur islahatlarının yeniliklərə verdiyi reaksiyadan bilinir. Son bir həftədə davamlı olaraq bir neçə dövlət qurumlarının ixtisarını 3 qrupda təsnifləndirmək olar: (ı) ləvğ edilmiş, (ıı) idarəetmə formasını saxlamaqla ictimai əsaslarla fəaliyyət göstərəcək və (ııı) özünümaliyyələşdirmə əsasında yenidən formalaşacaq qurumlar.

Ləğv edilmiş dövlət qurumları - Alternativ və Bərpa olunan Enerji Mənbələri üzrə Agentlik, Bilik Fondu, Strateji Araşdırmalar Mərkəzi, Dövlət Borclarının İdarəedilməsi Agentliyi, Qiymətli Metallar və Qiymətli Daşlara Nəzarət Dövlət Xidməti, Gənclərin Problemləri üzrə Elmi Araşdırmalar Mərkəzi.

İndiyə qədər mövcud olmuş bəzi qurumlar (Azərbaycan Dövlətinin Sirrinin Mühafizəsi üzrə İdarələrarası Komissiyasının Katibliyi, Narkomanlığa və Narkotik Vasitələrin Qanunsuz Dövriyyəsinə Qarşı Mübarizə üzrə Dövlət Komissiyası, Əsir düşmüş və girov götürülmüş vətəndaşlarla əlaqədar Daimi Komissiyasının İşçi Qrupu, Tarif Şurasının Katibliyi) bundan sonra onların fəaliyyəti ictimai əsaslarla həyata keçiriləcək.

Bir neçə dövlət qurumları ləğv edilərək, onların özünümaliyyələşdirmə əsasında yenidən təşkilinə start verildi. (Elmin İnkişaf Fondu, Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi)

Nəzəriyyədən məlum olduğu kimi, struktur islahatları ümumi islahatların tərkib hissəsi olmaqla yalnız bir komponent üzrə dəyərləndirilə bilər. Bir istiqamət üzrə islahat varsa belə, yenə də o zaman islahatdan danışmaq olmaz. Necə ki, iqtisadiyyatda tənəzzül elementləri baş verəndə, həmin iqtisadiyyatı böhran adlandıra bilmərik. Çünki, böhranın özünün etimologiyası və konkret əlamətləri var. (əməkhaqqılar aylarla verilmir, milli istehsal dayanır və s.)

Bəzi qurumların həcmindəki və tərkibindəki dəyişikliklər təbliğat predmetinə çevrilib. Barmaqla sayılacaq strukturların ixtisar edilməsini islahat adlandırırlar. O məntiqlə yeni yaradılan qurumlar olarsa, bu da islahat təkərinin geriyə fırlanmasıdırmı? Yaxın illəri əhatə edən dövrlərdə yaradılan qurumları yenidən ləğv edilməsi idarəetmədə strateji baxışın olmamasından xəbər vermirmi? (Qida Təhülkəsizliyi Agentliyi və s.) Dövlət büdcəsindən bu qədər inzibatı xərc "yeyəndən" sonra idarəetmə aparatını azaltmaq çıxış yolu deyil. Mobil və çevik idarəetmə aparatı, neft pulları olanda da lazım idi, neft pulları olmayanda da...

Neft pullarının şişirtdiyi idarəetmə aparatı

Postneft dövrünün çağrışları neft gəlirlərinin bitən və ya azalan dövründə dərk ediləndə onun nəticələri effektiv olmur. Həmin dövrün öncədən ölçülə bilən riskləri təsəvvür ediləndə təsirli olur. Hamımıza məlumdur ki, "isti pullar" ölkə iqtisadiyyatına daxil olanda daha çox insanı idarəetməyə almaq və müxtəlif sosial qrupların maraqlarını təmin etmək siyasəti yürüdüldü. O zaman isə texnokratik korpus formalaşdı, idarəetmə aparatı şişdi və ləng hərəkətliliyi hiss olunan ağır bürokratiya meydana çıxdı. Beləliklə, şişmiş idarəetmə aparatı son illərdə qiymətinin düşdüyü neft pullarının qlobal konyukturasının qurbanına çevirdi. Belə idarəetmə siyasəti olmur.

İdarəetmə aparatında nisbətən az sayda insanın yüksək əməkhaqqı müqabilində çalışması idarəetmədə daha çox insanı alıb onlara aşağı səviyyədə və əlavə imtiyaz tanımaqdan daha effektiv yanaşmadır. Dövləti yönəldənlər düşünürlər ki, idarəetmədə daha çox insanın işləməsi onları hökuməti daha çox da dərindən bağlayan həlqədir. Neft pullarının pik dövrlərində süni sürətdə şişən idarəetmə aparatı bu yükü apara bilirdi. Həmin məmur korpusunun cəmiyyət üzərində əzici və ağır bir yükü var idi. Neft pulları azaldıqca və idarəetmədə imtiyaz genişliyi (zərf maaşı, biznes fəaliyyəti və s.) daraldıqca, onların hökumətə loyallığı da itməyə başlayacaq. Təbii resursla zəngin ölkələrin təcrübəsində bu məqam qırmızı xətlə keçir.

Dövlət İdarəetməsinə yanaşmada əcaib məqamlar və subyektivizm dərin köklər salıb. Bir nazir "yaxşı" aparmayanda ya onun səlahiyyətləri azaldılır, yaxud nazirlik ləğv olunur. Və ya bir nazir çəkilidirsə və ya yuxarılarda ona yaxşı münasibət varsa, onun rəhbərlik etdiyi nazirlik də dövlət büdcəsindən daha çox pay götürür. Şəxsin boyuna görə idarəetmə biçilir. Deməli, idarəetmədə problem şəxslərin problemi deyil, problemin şəxsiləşdirilməsinin problemdir. Konseptual baxımdan yanaşaq; sistem işlək olmayanda şəxslərin önəmi artar, əksinə sistem effektiv olanda isə şəxslərin önəmi azalar. Sistemin mütəhərrik rolu artanda sistemin "mühərriki" yaxşı işləyir.

Real məzmunlu islahatlarının tərkib elementlərindən biri struktur islahatlarıdır. Dünya ölkələrində struktur islahatları ilə bağlı təcrübələr göstərir ki, nazirlik və agentliklər birləşdiriləndə hər iki qurumların rəhbər şəxslərin yeni strukturda paritet əsaslarla və ya nisbi fərqlə təmsil olunmaq imkanları olur. Hər iki qurumun eyni mərkəzdən daha az tərkibli və birgə komanda halında mobil işləmə mexanizmləri formalaşdırırlar. Bizdə bir nazir işdən getdisə və ya nazirlik ləğv olundusa, məmur korpusu da işini itirmək anlamına gəlir. Halbuki, yenidən elə koloritli kadrları hazırlamaq üçün illər tələb olunur.

Şəxsin idarəetmədə yeri və rolu

Effektiv idarəetmə bu formulanı tələb edir: vəzifənin istismar etmənin qarşısının alınmağın ən yaxşı yolu bu vəzifəni mümkün qədər çox yaymaq və paylaşdırmaqdır. İctimailəşmədən qorxmaq idarəetməni qapalı dairəyə salır və beləliklə hər şey pisə doğru dəyişir. İdarəetmə qərarlarında konkret məsuliyyətlər olmaqla, həmin idarəetmənin subyekti olan və əhatə dairəsinə düşən insanlar üçün onun informasiya coğrafiyası genişləndiirlməlidir. Bunları etməyəndə və ya yaxşı təcrübədən bəhrələnməyəndə idarə etdiyimiz cəmiyyəti günahlandırmaq bəhanəsi işə yarayır. "Belə idarəetməyə layiqiq" müzakirəsi ətrafında günahın xalqda olduğunu tez-tez eşidirik. Əslində, pis idarəetmənin məsuliyyət yükünü xalqına boynuna qoyurlar. Obrazlı desəm, bu cür yanaşma mənə zövqsüz rəssamın əsərin təqdimatına gələnləri günahlandırmaq davranışını xatırladır. Göz gördüklərinin şəklini çəkərək beynimizə ötürür. Dövlət də özünün idarəetmə keyfiyyətinin nəticəsində formalaşdırdığı xalqın şəklini çəkərək cəmiyyətə təqdim edir. Yəni, bu sənsən! Fikrimcə, zövqsüz təsvir xalqa iftira atmaq kimi bir şeydir.

İdarəetmənin maliyyə yükü

Heç şübhəsiz ki, ləvğ edilmiş qurumlar hesabına dövlətin xərclərinə qənaət edilməsi özlüyündə bir məqsəd ola bilməz. Çünki, idarəetməyə yönəlik xərclər məhz effektivliyə xidmət etməlidir. Çünki, büdcə xərclərinin idarəetmənin ixtisar hesabına azaldılması özü-özlüyündə məqsəd sayılmamalıdır.

Ölkə iqtisadiyyatının 81%-nin özəl sektora aid olduğu ölkədə dövlət büdcəsindən bu qədər idarəetmə xərcləri olmalı deyil. Məlumat üçün deyək ki, 2019-cu ilin dövlət büdcəsinin 5,7 faizi idarəetmə xərcləri və məhkəmə hakimiyyəti, hüquq mühafizə və prokurorluq orqanlarına isə 6,4 faizlik büdcə vəsaitləri yönələcək. Cəmiyyət üzərində total nəzarətin gücləndirilməsi və idarəetmə rıçaqlarının möhkəmləndirilməsi ümumilikdə dövlət büdcə xərclərinin 12 faizindən çoxunu təşkil edir.

İdarəetmədə əskmərkəzləşmənin nə qədər effektli olması, həm insitutsional effektivlik baxımından, həm də fiskal əksmərkəzləşmə baxımından çox faydalı mexanizmdir. Bələdiyyə insitutlarının rolunun artırılması olduqca vacibdir. Sosial idarəetmənin dövlət idarəçiliyindən tamamilə ayrılması və onun yardımçı funksiyalarından bəhrələnməyə böyük ehtiyac var. Geniş tərkibli, büdcənin boynundan ağır daş kimi asılan və daha çox vətəndaşların könlünü almaqla onda hökumətə sədaqət hissi formalaşdırmağa çalışan idarəetmə fəlsəfəsini tarixin arxivinə göndərməliyik. Yerində daha çox yığcam, mobil və effektiv idarəetmə modelinə sahib qurmalıyıq.