Media azadlığı üçün minimal şərtlər

* * *

Sual: Xalid bəy, beynəlxalq mətbuat azadlığı günüdür. Mətbuat azadlığı sahəsində ötən bir il ərzində hansısa məqamlar oldumu?

Cavab: Məncə, “köhnə hamam, köhnə tas” formasında dəyərləndirmək olar. Ciddi dəyişikliklərin – yaxşılaşma və ya pisləşmənin baş verməsindən danışa bilmərik. Bu sektor bir ildə yerində sayıb. Yaxşı tərəfi odur ki, azadlığını qoruya bilən, cəmiyyəti doğru-dürüst bilgiləndirməyə davam edən kiçik çevrədə olsa da media, jurnalistlər var, onlar özlərini qoruya biliblər. 

Sual: Ümumiyyətlə, ötən bir il ərzində media sahəsində nə ilə yadda qaldı?

Cavab: Ümumilikdə onu söyləmək olar ki, əvvəlki illərdə azad medianın qarşılaşdığı təməl problemlər olduğu kimi qaldı. Media onu ayaqda saxlaya biləcək maliyyə mənbələrinə malik deyil. Onu qoruya biləcək hüquqi mexanizmlər yoxdur və ya işləmir. Son bir ildə fiziki, psixoloji, hüquqi, kiber basqılar yenə də müstəqil jurnalistləri, mediaları izləməyə davam etdi. Xüsusi olayların üzərində dayansaq, Media haqqında qanunun qəbulunu qeyd edə bilərik. Yeni qanun qanuni tənzimləmələri ciddi dərəcədə dəyişir. Bu dəyişiklik təəssüflər olsun ki, pozitiv deyil. Yeni qanunvericilik azad media, jurnalistlər üçün yalnız yeni çətinliklər vəd edir. 

Sual: Bu bir ildə yaddaqalan hadisələrdən biri, sizin də qeyd etdiyiniz kimi Media haqqında qanunun qəbulu və qüvvəyə minməsi oldu. Bu qanun qüvvəyə mindikdən sonra mediada hansı dəyişikliklər baş verdi?

Cavab: Təəssüflər olsun ki, yerli media ekspertlərinin, hüquqşunasların rəyləri qanunun qəbulu prosesində nəzərə alınmadı. Beynəlxalq quruluşlar da qanunun beynəlxalq ölçülərə uymadığını, azad media, jurnalistlərin işinə çətinliklər yaratmaq potensialını qeyd etsələr də qanun imzalandı və qüvvəyə mindi. Qanunun nəzərdə tutduğu media reyestri kimi tənzimləmələrin işə düşməsi bir qədər vaxt aparır, güman ki, payızdan işə düşəcək. Həmin vaxt bunların təsirləri nəzərə çarpacaq olacaq. İndilik nəzərə çarpan odur ki, medianın onsuz da ciddi problemli olan özünütənzimləmə institutu tamamilə sıradan çıxır, bundan imtina olunur. Media ilə bağlı bütün düzənləmələr dövlətin yaratdığı, formalaşdırdığı, rəhbər təyin etdiyi qurumların icraatına verilir. Bu qurumlar etik məsələlərdən tutmuş, redaksiya siyasətinə bilavasitə təsir edən mexanizmlərə qədər, hamısını özləri yaratmağa, onları tətbiq etməyə başlayıblar. Bunlar media azadlığını neqativ təsirləndirən ciddi gəlişmələrdir.

Sual: Beynəlxalq təşkilatların qiymətləndirmələrində Azərbaycanda media, media azadlığı, eləcə də yeni qanunun qüvvəyə minməsi necə qiymətləndirilir?

Cavab: Media azadlığının durumu ilə bağlı müsbət çalar axtarsaq, deyə bilərik ki, ciddi geriləmələr, pisləşmə qeyd olunmur. Son 3-4 il ərzində beynəlxalq indekslərdəki yerimiz demək olar ki, dəyişməyib. Amma 10 ilə əvvəlki dövrü götürsək, ilbəil mövqeymizdə geriləmə müşahidə olunurdu. Onu da görməkdən gəlmək olmaz ki, kifayət qədər geriləmişik, artıq geriləməyə yer yoxdur, bu da bu sahədə mövqeyimizin neqativ çalarını təşkil edir. Media azadlığının durumunun dəyərləndirildiyi hesabatlarda, indekslərdə, araşdırmalarda Azərbaycan artıq xeyli müddətdir ki, sonuncu pillələrdədir. Ən pisi odur ki, durumu yaxşılaşdırmağa xidmət edən real addımları müşahidə edə bilmirik. Buna yönəlik fəaliyyətlərə başlandığı elan olunur və hər dəfə təəssüflər olsun ki, nəticəyə gətirib çıxarmır. Media haqqında yeni qanun da bu qəbildəndir, qanunun qəbulu zamanı onun problemləri çözmək məqsədinə xidmət etdiyi vurğulanırdı. Amma qanun layihəsini ortaya qoyanların və onların kontrolunda olan çevrələrdən qeyri,  istər beynəxlaq, istərsə də yerli ictimiyyət hər kəs bu qanunun problemləri çözməyə yox, daha da mürəkkəbləşdirməyə xidmət etdiyi qənaətindədir. 

Sual: Bu il jurnalistlərin həbslərinin, xəbərdarlıq almalarının da şahidi olduq. Bir qədər statistik məlumatlara nəzər salaq. Bu il neçə jurnalist peşə fəaliyyətinə görə həbs olunub, neçə nəfər xəbərdarlıq alıb?

Cavab: Sonuncu bir ili - 2021-ci ili götürsək, jurnalistlərə və media işçiləri ilə bağlı insidentlərin sayında ciddi dəyişiklik nəzərə çarpmır. 2020-ci ildə belə insidentlərin sayı 194 idi, 2021-ci ildə 203 insident qeydə alınıb. Bu sıraya jurnalistlərin peşə fəaliyyətinə müdaxilələrdən tutmuş, kiberhücumlara qədər bütün olaylar daxildir. Azərbaycanda jurnalistlərin, bloqçuların və mediada çalışanların üzləşdikləri ən yayğın basqı növü, hüquqi və ya iqtisadi mexanizmlərdən istifadə olunmaqla baş verən insidentlərdir. Məhkəmə işləri, çəkilişə imkan verilməməsi, informasiya sorğularının cavablandırılmaması bura daxildir. Mediaya, jurnalsitlərə qarşı qeyri-fiziki və ya kiber basqılarda artım tempi nəzərə çarpır. Azərbaycanda 2018-ci ildə 14, 2019-cu ildə 29, 2020-ci ildə 35 belə hal baş vermişdisə, 2021-ci ildə 59 belə insident qeydə alınıb. Mediaya, jurnalistlərə qarşı baş vermiş insidentlərin araşdırılması qeyri-effektivdir. 2021-ci ildə hüquq mühafizə orqanları jurnalistlərə qarşı basqı edən heç kimi məsuliyyətə cəlb etməyiblər. Halbuki, 100-dən artıq belə insident qeydə alınıb. Bu tendensiya əvvəlki illər üçün də xasdır. 2021-ci ilin sonlarından başlayaraq, Azərbaycanda mediaya, jurnalistlərə qarşı yeni basqı trendi müşahidə olunmağa başlayıb. 2017-ci ildə “İnformasiya, informasiyalaşdırma və informasiyanın mühafizəsi” haqqında qanuna və İnzibati Xətalar Məcəlləsinə medianın, jurnalistlərin fəaliyyətinə birbaşa təsir edə biləcək, jurnalistləri cəzalandırmaq, qorxutmaq üçün sui-istifadəyə geniş imkanlar yaradan dəyişikliklər edilmişdi. 2021-ci ilin dekabrından 10-dan artıq işdə qeyd edilən müddəalar tətbiq olunub. Bu zaman tənqidi mövqeyi ilə seçilən jurnalistlər də hədəfə çevriliblər. Jurnalistlərin şübhəli ittihamlarla uzun müddətə azadlıqdan məhrum edilməsi təcrübəsi 2021-ci ildə də davam edib. Bunun nəticəsi olaraq, hazırda azı 5 jurnalsit həbsdədir.

Sual: Son olaraq, media azadlığı sahəsində irəliləyişlərə nail olmaq, həmçinin medianın fəaliyyətinin yaxşılaşdırmaq üçün hansı addımlar atılmalıdır?

Cavab: Bu sahədə ciddi irəliləyişlər hökumətin media siyasətinin dəyişməsindən keçir. Əlbəttə, biz tez-tez belə addımların atılmasının baş verdiyini görə bilirik. Ancaq bunlar hamısı zahiri dəyişikliklərdir. Media azad olmalı, dövlətin kontrolundan sərbəst buraxılmalıdır. Dövlət media üçün etik qaydalar hazırlamamalı, onun redaksiya siyasətinə müdaxilə etməməli, ev verməməlidir. Beynəlxalq ölçülərə uyğun, jurnalistlərin mənafeyinə xidmət edən, onu qoruyan qanunlar yaratmalı, onların işləməsini təmin etməlidir. Bu, minimal şərtlər təmin edilmədən problemlərdən xilas olmaq çətindir.