Sosial şəbəkələr: Yeni imkanlar yoxsa itirilən fürsətlər!?

Azərbaycanda media azadlığının məhdudlaşdığı, informasiya resursları üzərində iqtidarın total nəzarətinin artdığı bir vaxtda sosial şəbəkələr alternativ kimi ortaya çıxdı. Çoxsaylı müstəqil və müxalif yönlü alternativ informasiya resursları yaranmış boşluğu qismən doldurmağa başladı. Cəmiyyətdə alternativ informasiya qaynaqları üçün məhdud sayda olsa da yeni imkanlar açıldı.

Yaranmış fürsətlərdən lazımı səviyyədə istifadə etmək mümkün oldumu?

Bu sualın cavabını aydınlaşdırmaq üçün real vəziyyətə nəzər salaq.

20-25 il öncə iqtidar media üzərində geniş məhdudlaşdırıcı normalar tətbiq etməyə başladı. Çoxmilyonlu auditoriyası olan, anoloq yayımla vətəndaşlara asan və pulsuz çatan televiziya, radio tamamilə iqtidarın təbliğat ruporunda çıxış etsə də qəzet və jurnalların məhdud azadlığı bir müddət davam etdi.

Təqribən 10 il öncə alternativ, müstəqil və ya müxalif fikirin müstəvisi faktiki olaraq sıradan çıxarıldı. Məhz belə bir mühitdə internet kommunikasiya texnologiyası sürətli inkişaf dövrünə qədəm qoydu. İqtidar informasiya mühitini tamamilə nəzarətə götürmək siyasətini sosial şəbəkələrin geniş istifadəsinə görə sonadək realdışdıra bilmədi. Əksinə, bu virtual müstəvidə müxalif və müstəqil mövqe daha geniş dəstək qazandı.

Hazırda sosial şəbəkə seqmentində müxtəlif düşüncəli subyektiv mövqe ifadə edən minlərlə şəxs var. Media savadlılığı və hüquqi bilgiləri zəif olan xəbər yayımçıları da xeyli çoxdur. Sosial şəbəkələrdə təhqir, böhtan, yalan, qarayaxma, aşağılama halları artdıqca onun alternativ fikir və məlumat müstəvisi olması xarakteri tədricən dəyişir.

Virtual yayım imkanlarından suistifadə edən istifadəçilər ümumi mənəvi mühiti çirkləndirir. Peşəkar müzakirə ortamına qoşulanların sırası bu amillərə görə seyrəlir. Sadə insanlarla yanaşı tanınmış siyasətçilərin, vətəndaş cəmiyyəti fəallarının çıxışlarında və statuslarında da nifrət nitqi geniş yayılır.

Özünüifadə “azdlığını” başqalarına qarşı nifrət və təhqir üzərində quran sosial şəbəkə istifadəçiləri ölkədə ifadə azadlığına ağır zərbə vurmaqdadırlar. Bir vaxtlar iqtidarın ifadə azadlığını məhdudlaşdırmaq kontekstində birbaşa etdiyini indi minlərlə sosial şəbəkə fəalları dolayısı ilə edir. Bir tərəfdən də media azadlığını boğan iqtidar bu virtual mühitin çirklənməsindən faydalanır. 

Böhtan və təhqirə görə adekvat hüquqi tədbirlərin olması bir, olmaması isə digər problem yaradır. Cəzasızlıq mühiti sosial şəbəkələrdə mənəvi mühiti çirkləndiyi kimi, cəzaların tətbiqi də iqtidarın maraqlarına xidmət edir. Cəmiyyətin sosial-məişət alqoritmi təəssüf ki, təhqir-tərif, alqış-qarğış üzərində inkişaf edir.

Cəmiyyətdə istənilən məişət, sosial və siyasi mövzulara sosial şəbəkələrdə göstərilən münasibəti real həyatda çox az görmək mümkündür. Digər tərəfdən isə insanlar virtual həyatda özünü real həyatda olduğundan xeyli fərqli göstərir. Virtual müstəvidə insanlar daha çox xəyalındakı obrazı təqdim edir.

Sosial şəbəkələrdə tənqidlə təhqirin sərhədləri pozulub.

Tənqid nədir, hansı halda qəbul edilir, kimi və nəyi tənqid edə bilərik, ucdantutma hər kəsi tənqid etmək olarmı, başqalarını tənqid etmək haqqına sahib olduğumuzu özümüzdən başqa qəbul edən varmı, tənqidin üslubu necə olmalıdır?

Bu suallara müsbət cavab aldıqdan sonra edilən tənqidi başqaları rahat qəbul edəcək.  Hər kəs kimi və nəyi, necə tənqid edə biləcəyini mütləq müəyyən etməlidir ki, qarşı tərəf də onu qəbul etsin. Qarşı tərəfin yararlanmayacağı tənqidi etmək mənasız işdir. O, əks effekt verəcək, mübahisəyə, qarşıdurmaya çevriləcək və özümüzə daha zərərli olacaq.

Tənqid azadlığı adı altında aşağılamaq, alçaltmaq, ələ salmaq, məzəmmət etmək, qarayaxmaq, nüfuzdan salmaq yolverilməzdir. Təhqir və böhtan qarşılıqsız olmur. Adekvat cavab haqqı yaratmaqla yanaşı həm də hüquq pozuntusudur. Hər kəs hansı subyekti tənqid etmək haqqına sahib olduğunu aydın dərk etməlidir.

Şərti olaraq “trol xidməti” sosial şəbəkələrdə hansı rola sahibdir?

Təbliğat məqsədli yutub yayınlarının əksəriyyətində “trol xidməti” var. Eyni zamanda digər sosial şəbəkələrdə də çoxsaylı izləyiciləri olan səhifələrdə bu vəziyyət mövcuddur. Nəinki təhqir, hətta istənilən tənqid, fərqli fikir dərhal blok olunur, virtual müstəvi yalnız təktərəfli mövqelərə açıqdır. “Trol xidməti”nin ictimai-siyasi mühitə təsiri həlledici olmasa da müəyyən qədər tərəddüd yaradır. Müşahidələr göstərir ki, peşəkar “trol xidməti” özəl maraqlar naminə təbii müzakirə istiqamətlərini qismən dəyişməyə və ya dayandırmağa nail olur. 

Digər tərəfdən isə “trol xidməti” təbliğ etdiyini marginallaşdırır, qapalı dairəyə salır, ətrafında kütlə psixologiyasını inkişaf etdirir. KİV etikasına əməl edən, informasiya və tərəfsiz analizlər aparan kanallar da bu təsirlərdən tam yayına bilmir. Real həyatda olduğundan daha çox sosial şəbəkələrdə iqtidar-müxalifət arasında dərin qütbləşmə var.

Müstəqil mövqeli fikir insanlarının sosial şəbəkələrdə aqibəti daha çətindir. Hansısa siyasi məsələ ilə bağlı ölkə müxalifətinin barəsində müsbət fikir deyilən kimi sosial şəbəkələrdə fəal bir qrupun hazır tezislərlə total hücumunu izləyirik. Hansısa fikirlər, təhlillər, gəlinən subyektiv qənaət iqtidarın mövqeyinə yaxın olanda isə oxşar yanaşma müxalifət tərəfindən sərgilənir.

Eyni zamanda regional və beynəlxalq siyasətə yanaşmada da belə mövqeləri görmək olur. Sanki futbol yarışlarında olduğu kimi bəzi ölkələrin də Azərbaycanda fəal “fan klub”ları var. Türkiyəyə, İrana, Rusiyaya, ABŞ və Avropa İttifaqına yönəlik hansısa müsbət və ya mənfi fikirlər dərhal hazır tezislərlə “zərərsizləşdirilir”.

Sosial şəbəkələr, virtual yayınlar cəmiyyəti müsbət dəyişikliklərə hazırlaya bilirmi?

Sosial şəbəkələrin effektli virtual fürsət olduğunu xatırlatmağa, bir-birimizlə əlaqə saxlamaq, tanımaq, dinləmək, müzakirə etmək, habelə, yardımlaşmaq və təşkilatlanmaq üçün çox geniş meydan açdığını xüsusi izah etməyə gərək duymuram. Eyni zamanda əyləncə məqsədi ilə də faydalı müstəvi sayıla bilər.

Virtual müstəvidə çox məkirli, hazırlıqlı və xüsusi missiyalı xeyli şəxslər və quruplar var.  Hər bir şəxs bunu nəzərə almalıdır. Unutmayaq ki, kimlərinsə bilərəkdən və ya təcrübəsizlikdən burada söyüşlə bir-birini nüfuzdan salması cəmiyyəti sosial şəbəkələrdə ictimai-siyasi aktivlikdən uzaqlaşdırır. Qəzəb, niftət dolu ictimai ovqat yetkin və mədəni insanları açıq virtual müzakirələrdən çəkindirir.

Cəmiyyətin hüquq bataqlığından qurtulması üçün bir-birinə kütləvi güvən və dəstək olduqca vacibdir. Böyük sosial-siyasi dəyişiklik naminə həmrəyliyimiz, mədəni, konstruktiv davranışımız  ən təsirli mənəvi silahımız ola bilər. Nəinki dəyərli insanları, hətta şəxsiyyətinə hörmət etmədiyimiz, fəaliyyətini bəyənmədiyimiz və zərərli saydığımız şəxsləri də heç bir halda ağır söyüşlərlə təhqir etmək olmaz. Təhqir ictimai münasibətlər sistemini zədələyir, ictimai dəyərləri gözdən salır, qarşılıqlı nifrətə, kinə, etimadsızlığa yol açır. Hamımız bundan zərər çəkirik.

Virtual diskussiyalara qoşulan hər bir yetkin insan nəinki təhqirlərdən, hətta kobud ritorikadan çəkinməlidir. Öz şərhlərində, statuslarında, çıxışlarında təhqirlərə son qoymalıdır. Biz yaxşı gələcəyimizə doğru müsbət dəyişikliyi yalnız öz nümunəvi yanaşmalarımızla yaxınlaşdıra bilərik.  

Sosial şəbəkələr önəmli resursdur, fenomendir, fürsətdir. Amma biz hələ də bu fürsətdən səmərəli istifadə edə bilmirik. Qaçırdığımız imkanlar da az deyil. Çoxsaylı alternativ informasiya qaynaqları, obyektiv təhlil və müzakirə müstəvisi yarada bilərdik. Təəssüf ki hələ də əksər yayınların ictimai hədəfi qeyri-müəyyəndir, səmərəlilik aşağıdır.  Azad yaşamaq vərdişini itirmiş toplum bu situasiyada çaş-baş qalıb. Tərəddüd edir, qorxur, təşviş keçirir. Cəmiyyəti durmadan neqativlərlə yükləyib sonra ondan pozitiv ideyalara dəstək gözləmək yersizdir.