NATO-nun Cənubi Qafqazda zərif rəqsi: geosiyasi mürəkkəbliklər arasında tarazlığın yaradılması

2024-cü ilin martında Cənubi Qafqaz regionu mühüm, lakin kifayət qədər qiymətləndirilməyən bir tarixi - “Sülh naminə tərəfdaşlıq” (SNT) proqramı çərçivəsində NATO ilə tərəfdaşlığının 30 illiyini qeyd edib. 17-19 mart tarixlərində NATO Baş Katibi Yens Stoltenberqin Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstana səfəri bu məqama diqqət çəkərək, son üç onillikdə əməkdaşlıq və gələcək öhdəliklər haqqında kəskin düşüncələr yaradıb.

1994-cü ildə işə salınmış SNT NATO və onun üzvü olmayan, ilk növbədə Şərqi Avropa və postsovet məkanındakı dövlətlər arasında hərbi əməkdaşlığın möhkəmləndirilməsinə yönəlib. Proqram ilkin olaraq 24 ölkəni əhatə edirdi, lakin onun bəzi iştirakçıları NATO-nun tamhüquqlu üzvünə çevrilib, Rusiya və Belarusla əməkdaşlıq isə müvafiq olaraq 2014 və 2021-ci illərdə dayandırılıb. SNT-nin məqsədlərinə hərbi islahatların təşviqi, silahlı qüvvələrə vətəndaş nəzarətinin təmin edilməsi və sülhyaratma potensialının inkişafı daxildir.

Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstanın NATO ilə münasibətlərində müxtəlif trayektoriyaları Cənubi Qafqazın mürəkkəb geosiyasi mozaikasını əks etdirir. Hər bir ölkə bənzər perspektivlərlə başlayıb, lakin o vaxtdan Şimali Atlantika Alyansı ilə siyasi və hərbi əməkdaşlıq nöqteyi-nəzərdən bir-birindən ayrılıb.

Azərbaycan seçki və ifadə azadlıqlarının olmaması baxımından Avropa siyasi standartlarına uyğun olmayan avtoritar ölkədir. Lakin eyni zamanda, Türkiyə - alyansın ABŞ-dan sonra ikinci ordusu ilə sıx əməkdaşlıq etməklə, NATO hərbi standartlarına keçiddə böyük sıçrayış edib. Məhz NATO standartlarına bu keçid Azərbaycanın öz silahlı qüvvələrini sovet hərbi doktrinası çərçivəsində inkişaf etdirməyə davam edən Ermənistan üzərində qələbəsində mühüm rol oynayıb. Tərəfdaşlığın prezident Əliyev və Baş Katib Stoltenberqin öz nitqlərində məmnuniyyətlə yad etdikləri yeganə müsbət nailiyyəti Avropanın enerji təhlükəsizliyidir, buna COP29 iqlim təşəbbüsü də əlavə olunub. Baş Katib məhz bu iki məsələni ikitərəfli münasibətlər üçün taktiki gündəlik adlandırıb. Bakıdakı danışıqlardan belə bir nəticə çıxır ki, Azərbaycanın NATO ilə əməkdaşlığında “ehtiyatlı” strategiya prioritet olaraq qalır.

Ermənistan 2018-ci ildə məxməri inqilab dalğası ilə Nikol Paşinyanın hakimiyyətə gəlməsi ilə qeyri-demokratik seçkilər zəncirini qıraraq, Azərbaycanla müharibədə məğlubiyyətdən sonra da qətiyyən zəifləməyən yeni demokratiya quruculuğuna yaxınlaşıb. Hərbi sahədə ölkə KTMT və NATO arasında qalmaqda davam edir və Rusiya hərbi ənənələri ilə əlaqələri kifayət qədər uğurla məhdudlaşdırır. Ermənistan statistikasının son məlumatlarına görə, ölkənin əldə etdiyi silahların cəmi 10%-i Rusiyanın payına düşür. Baş Katib Yerevana Ermənistanın və regionun strateji təhlükəsizliyi məqsədilə demokratik təşəbbüsləri və NATO ilə əməkdaşlığı inkişaf etdirməyi məsləhət görüb. 

Gürcüstan 2003-cü ildə qızılgül inqilabı nəticəsində prezident Mixail Saakaşvilinin hakimiyyətə gəlməsi ilə sürətlə NATO-nun təsir zonasına daxil olmağa yönəlmiş romantik cəhd edib, lakin 2008-ci ildə Rusiyanın Abxaziya və Cənubi Osetiyanın ölkədən ayrılması ilə başa çatan hücumu ilə dayandırılıb, bu, bloka daxil olmaqla bağlı gələcək məqsədləri əngəlləyib.  Alyansa yalnız ərazi bütövlüyünün bərpa edilməsi şərti ilə daxil olmaq olar, bu da Tbilisini Brüssel və Moskva arasında mürəkkəb rəqsdə tarazlıq yaratmaq məcburiyyətində qoyur. Bu şərtlərdə Baş Katib Stoltenberq anlayışla taktiki deyil, strateji məqsəd - NATO-ya daxil olmaq üçün demokratiyanı və islahatları dərinləşdirməyi məsləhət görüb.

Şübhəsiz, NATO Baş Katibinin Cənubi Qafqaza səfərinin əsas məqsədi Azərbaycanı və Ermənistanı tezliklə sülh sazişinə nail olmağa sövq etmək istəyi idi, bu, Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin Moskva tərəfindən manipulyasiyasını aradan qaldırmağa və bununla da Rusiyanın hər iki ölkəyə təsirini zəiflətməyə imkan verərdi. Əliyev və Paşinyan, hər biri özünəməxsus şəkildə mümkün olan çərçivədə belə bir sülhə nail olmaq istəklərini ifadə ediblər. Əsasən Kremlin təzyiqi altında formalaşan, sülh müqaviləsinin şərtlərini, sərhədlərin demarkasiyasını və kommunikasiyaların açılmasını ehtiva edən sülhə baxış Azərbaycan və Ermənistan üçün spesifik olaraq qalır.

Stoltenberqin Bakı, Tbilisi və Yerevan səfərlərini diqqətlə izləyən Kreml Baş Katibin Cənubi Qafqaza səfərini Cənubi Qafqaz ölklərini Avro-Atlantik təsir zonasına çəkmək cəhdlərinin növbəti təzahürü kimi qiymətləndirib. RF XİN-in rəsmi nümayəndəsi Mariya Zaxarova NATO Baş Katibinin Cənubi Qafqaza səfərini şərh edərkən belə deyib: “Son vaxtlar Ermənistan istiqamətində Qərb emissarları nəzərəçarpacaq dərəcədə fəallaşıb. Xüsusən, onlar fərdi olaraq uyğunlaşdırılmış Ermənistan-NATO tərəfdaşlığı proqramını irəli sürürlər. Onların səyləri Yerevanın Moskva ilə əlaqələrinin gözdən salınmasına, ideal olaraq təmaslarımızın tamamilə kəsilməsinə yönəlib, Qərb bunu gizlətmir. İndi Bakı ilə münasibətlərimizə xələl gətirmək istəyirlər”.

Stoltenberq Qafqaza üç günlük səfəri zamanı fərqli CQ ölkələrini Ukrayna ilə həmrəylik ideyası ilə birləşdirməyə çalışıb. Brüsseldə hesab edirlər ki, bu ölkənin qələbəsi və ya məğlubiyyəti Cənubi Qafqazın gələcəyini müəyyən edəcək. Baş Katib Yerevanda da, Tbilisidə də qeyd edib ki, Rusiyanın qələbəsi regiona qarşı təcavüzün genişlənməsinə səbəb olacaq: “Rusiyanın imperialist istəkləri var, Ukrayna onların həyata keçirilməsi yolunda maneə oldu. Məhz buna görə dəstəyimizi davam etdirməyimiz bu qədər vacibdir”.

CQ ölkələri mübarizə aparan Ukrayna ilə həmrəy olsalar da, onların hər biri öz milli təhlükəsizlik sistemini qurur və burada Rusiya ilə münasibətlərin spesifik aspektləri var. Rusiya Azərbaycan ilə ən balanslı münasibətlərə malikdir. Azərbaycan uzun illərdir siyasi səviyyədə bərabər məsafəli geosiyasi mövqe tutur və həm Qərb, həm də Rusiya ilə prioritet iqtisadi və logistika əlaqələri qurur. Ermənistan Azərbaycanla sülhün olmaması şəraitində Qərb və Şimal alyansları arasında vurnuxur və Rusiya amilini və onun regiondakı maraqlarını nəzərə almaya bilməz. Gürcüstan başa düşür ki, ərazi bütövlüyünü bərpa etmədən Avropa ilə inteqrasiyası mümkün deyil, bunun açarı isə Kremldədir. O, maraqların tarazlığını qorumaq üçün öz modelinin axtarışındadır. “Biz başa düşürük ki, NATO-ya üzvlük təkcə bizim istəyimizdən asılı deyil. Gürcüstana NATO üzvlüyü verilməsi üçün bütün ölkələr (alyansın) arasında konsensus olmalıdır. Biz sadəlövh deyilik və başa düşürük ki, Gürcüstanın ərazi problemləri var. Biz əvvəlcə bu məsələləri həll etməli, daha sonra NATO üzvü olmalıyıq”, deyə 2022-ci ilin iyununda o vaxtkı baş nazir İrakli Qaribaşvili bildirib.

Baş nazir əlavə edib ki, Gürcüstan hökumətinin siyasəti “sülh danışıqları vasitəsilə ərazi bütövlüyünü və suverenliyi bərpa etməkdən” ibarətdir.

NATO Baş Katibi Yens Stoltenberqin Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstana səfərinin nəticələrindən məlum olur ki, Moskva və Brüssel arasında münasibətlərdə gərginliyin artması, xüsusən, Ukraynada davam edən münaqişə fonunda NATO-nun Cənubi Qafqazda əməkdaşlığın möhkəmləndirilməsi ilə bağlı mövqeyi ehtiyatlı və balanslı olaraq qalır.

Şərqi Avropa üzərində müharibə kabusunun dolandığı bir vaxtda Şimali Atlantika Alyansı Ukrayna böhranı həll edilənə qədər Qafqaz regionunda  iştirakını açıq şəkildə artırmağa cürət etmir.

Geosiyasi mürəkkəbliklər NATO-dan incə yanaşma tələb edir, Alyans Cənubi Qafqazda təsirinin təsdiq edilməsi və Rusiya ilə münasibətlərdə gərginliyin daha da artmasına yol verilməməsi arasında tarazlıq yaratmaq məcburiyyətində qalır. Nəticədə, NATO Ukrayna münaqişəsi ilə bağlı çətinliklər və qeyri-müəyyənliklərlə üzləşdiyi üçün regionda əməkdaşlığın genişləndirilməsi ilə bağlı strateji qərarlar müharibədən sonrakı dövrə təxirə salınır.