Xankəndi-Laçın yolundakı etiraz aksiyasının əsil səbəbləri və nəticəsi

Artıq üç gündür Azərbaycan QHT nümayəndələri, jurnalistlər və ictimai fəallar Laçın-Xankəndi yolunun Şuşa yaxınlığındakı hissəsində “Qarabağda ekoloji terrora son qoyulsun” tələbi ilə oturaq dinc aksiya keçirirlər.

Aksiyanın rəsmi bəyan edilən məqsədi Rusiya "sülhməramlı"larının müvəqqəti nəzarəti altında olan ərazilərdə faydalı qazıntı yataqlarının, xüsusilə də Qızılbulaq" və "Dəmirli" yataqlarının qanunsuz istismarı əleyhinədir. Aksiya nəticəsində Xankəndidən Ermənistana gedən Laçın yolu Rusiya hərbiçiləri tərəfindən müvəqqəti bağlanıb.

Bir neçə gündür ictimai müzakirələrdə Laçın yolunda baş verənlərin gerçək səbəblərini təhlil etməyi bir kənara qoyub, bu aksiyanın kimin maraqlarına xidmət etməsi sualına cavab axtarılır. Sualın cavabı səbəblərdədir.  

Təhlillər göstərir ki baş verənlər yalnız ekoloji məsələlərlə bağlı deyil, daha dərin səbəbləri var.

İlk növbədə Ermənistanla Azərbaycan arasındakı sülh prosesində yaranan ziddiyyətlərlə bağlıdır. Ermənistan Qarabağda yaşayan ermənilərin hüquqi təminatı və təhlükəsizliyinə etibarlı beynəlxalq qarantiya axtarışındadır. Bununla da Qarabağda separatçı rejimin faktiki mövcudluğuna və təhlükəsizliyinə beynəlxalq zəmanət almaq istəyir. 

Ermənistan bu mərhələdə Rusiyanın “sülhməramlı” kimi Qarabağda daha uzun müddətli qalmasını təmin etmək, habelə, Fransanın timsalında Qərbin regionda “vasitəçi” kimi iştirakına nail olmaq istəyir.

31 oktyabr 2022-ci ildə Soçidə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev ilə Rusiya Prezidenti Vladimir Putin arasında keçirilən ikitərəfli görüşdə İ.Əliyev bəyan etdi ki, “Qarabağ münaqişəsi artıq tarixdə qalıb. O, iki il bundan əvvəl həll edilib. Buna görə də bu baxımdan burada praktiki olaraq müzakirə edilməli məsələ yoxdur.”

Eyni zamanda Azərbaycan prezidenti dəfələrlə bildirib ki, Qarabağda yaşayan erməni əhalinin hüquqları ilə bağlı heç bir xarici ölkənin vasitəçiliyi qəbul edilməyəcək. Bu məsələ beynəlxalq müstəvidə müzakirəyə çıxarılmayacaq. Rusiya “sülhməramlı” kontignetinin Qarabağda qalma sürəci də uzadılmayacaq. Fransanın yenidən danışıqlar prosesinə daxil olmasına da Azərbaycan qəti razı olmayacaq. Deməli, Ermənistanın bu istəklərinin reallaşmasına Azərbaycanın ciddi müqaviməti var.   

Digər ciddi məsələ Laçın yolunun humanitar məqsədlərə xidmət etmədiyi ilə bağlıdır. 10 noyabr “Atəşkəs Bəyanatı” imzalandıqdan sonra Laçın yolu ilə Qarabağa terrorçuların və silahların daşınması faktları üzə çıxıb. Azərbaycan mina axtaranları son vaxtlar ərazidən çıxardıqları minalar məhz 2021-ci ildə Ermənistanda istehsal olunub. Sərhədyanı ərazilərdə və Qarabağda aşkar edilən və hazırda fakt kimi Azərbaycanın əlində olan 2700 mina maddi sübut kimi beynəlxalq ictimaiyyətə təqdim olunub.

Bununla yanaşı, terrorçuluqda şübhəli bilinən İran vətəndaşlarının qanunsuz olaraq Qarabağa gəlməsi faktı da ortadadır.

Faktiki olaraq Laçın yolu Ermənistan-Azərbaycan arasında sülh prosesini pozmağa, separatçılığın davam etməsinə və təxribatların törədilməsinə yardım edir. Bu yolun yalnız humanitar məqsədlərə xidmət etmədiyi tamamilə aydındır. Ölkə və beynəlxalq qanunlara, habelə, bu faktlara görə Azərbaycan sülh naminə Laçın yoluna yeni nəzarət mexanizmi tətbiq etməlidir.

Nəhayət ən önəmli məsələ isə 10 noyabr razılaşmasına Ermənistanın tam əməl etməməsi və ya müxtəlif bəhanələrlə bundan yayınmaq cəhdidir. Hələ də “Bəyanatın” 4, 7 və 9-cu bəndləri icra olunmayıb. Erməni silahlı birləşmələri Qarabağda qalır, məcburi köçkünlər geri dönməyib, Azərbaycanın qərb rayonlarını Naxçıvanla birləşdirəcək dəhlizin açılması da ləngiyir. Hətta mütəmadi atəşkəsin pozulması ilə bölgədə sabitliyə təhlükə qalır.

Laçın yolundakı dinc aksiya ilk növbədə Rusiyanın maraqlarına uyğun deyil. Çünki Rusiya hazırkı şəraitdə həm Ermənistan həm də Azərbaycan ictimai rəyində kəskin tənqidlərə tuş gəlib. Qarabağdakı erməni separatçılarının da Rusiyaya bağladıqları ümid tədricən sarsılır. Beynəlxalq ictimaiyyət də Rusiyanın üzləşdiyi böhrandan Cənubi Qafqazda yararlana bilər.

Hazırda Rusiya çıxılmaz durumdadır. Cənubi Qafqazda qərbin fəallaşmasına yol aça biləcək addımlardan çəkinir. Eyni zamanda Türkiyə ilə normal münasibətlərinə görə Azərbaycanla ziddiyyətlərin dərinləşməsini də istəmir. Laçın yolu bağlı qaldıqca Rusiya Ermənistanda və Qarabağda hərbi-siyasi nüfüzunu daha da itirir.

Dinc etiraz aksiyasına görə Laçın yolunun bu müddətdə qapalı qalması da, bundan sonra açılması da Azərbaycanın siyasi mövqeyini gücləndirir. Sülh prosesinə də müsbət impuls verə bilər. Qarabağda yaşayan separatçı qüvvələr hələ müqavimət göstərsələr də dinc sakinlər nəhayət anlayır ki, Laçın yolundan artıq öncəki kimi sərbəst istifadə etmək asan olmayacaq. Ukrayna müharibəsinə görə zəifləməkdə olan Rusiyanın Qarabağda müvəqqəti olmasını da anlayırlar. Bu aksiya yenidən erməni ictimaiyyətində təşviş və müzakirə doğurub.

Təəssüf ki olaya beynəlxalq reaksiyalar adekvat deyil və sülh prosesinə əngəl yarada bilər. Qərbin erməni təbliğatının təsiri ilə mövqe bildirməsi daha çox Rusiyanın Cənubi Qafqazda əlini gücləndirir. ABŞ və Avropa İttifaqı Azərbaycan hakimiyyətini 10 noyabr üçtərəfli bəyanata uyğun olaraq dəhliz boyunca hərəkət azadlığını və təhlükəsizliyini təmin etməyə çağırmaqla yanaşı, bu dəhlizin humanitar məqsədlərdən kənara çıxmasını da qeyd etməsi məntiqli olardı.

Təhlillər göstərir ki Rusiyanın bölgədə təsirini azaltmaq, Ermənistanı və qərbi neytrallaşdırmaq, Qarabağda yaşayan erməni sakinlərlə gələcək münasibətləri tənzimləmək üçün yumşaq gücdən istifadə olunması ən optimal yoldur. Azərbaycan bir daha Ermənistan, Rusiya və qərb ictimaiyyətinə Qarabağ üzərində dövlət nəzarətinin bərpası prosesini tezliklə sona çatdırmaq niyyətində olduğunu göstərir. Bunun yeni hərbi toqquşma ilə deyil, danışıqlarla baş tutmasına bütün maraqlı tərəflər açıq dəstək verməlidir.