Azərbaycanda işsizliyin səviyyəsi rəsmi açıqlanan məlumatlarla müqayisədə dəfələrlə çoxdur

***

-Qubad bəy, bir neçə gün bundan əvvəl mediada və sosial şəbəkələrdə Dövlət Statistika Komitəsinin işsizlərin sayına görə rayonlar üzrə rəsmi rəqəmləri yayılmışdı. Rəqəmlərə maraq kifayət qədər böyük idi. Çünki heç kim bu rəqəmlərin doğruluğuna inanmırdı. Sizcə, işsizlik statistikası Azərbaycanda hansı səviyyədədir? Və dəqiq məlumatlar ictimaiyyətə niyə açıqlanmır?

-İşsizlik statistikası ilə bağlı açıqlanan rəqəmlər yalnız şübhə doğurmur, həm də gülüş obyektinə çevrilib. Çünki hansısa rayonda 1 nəfər, 2 nəfər işsizin olmasını elan etmək və bütövlükdə rayonlarda işsizliyin hətta təbii səviyyədən də aşağı olmasını iddia etmək həm elmi cəhətdən, həm də praktiki cəhətdən absurddur. Bu, mümkün deyil. Hər bir ölkədə işsizliyin təbii səviyyəsi var. Və bu işsizliyin təbii səviyyəsi istənilən halda 3-4 faizdən aşağı ola bilməz. Amma burada bir məqama diqqət yetirmək lazımdır ki, bu açıqlanan rəqəmlər rəsmi olaraq işsiz kimi qeydiyyata götürülənlərin sayından götürülüb. Yəni, bu, heç də bütövlükdə Azərbaycanda işsizliyin səviyyəsini xarakterizə edən göstərici kimi qəbul olunmur. Bu, onun göstəricisidir ki, işsizlər arasından kimlərsə məşğulluq idarəsinə müraciət edib və orada qeydiyyata düşüb. Bunun özü çox mürəkkəb prosedurdur. Işsizlərin, ümumiyyətlə, məşğulluq idarəsinə qeydiyyata alınması üçün kifayət qədər əlavə sənədləşmə, vaxt və xərc tələb edir. Ona görə də işsizlərin elə bir marağı yoxdur ki, gedib orada qeydiyyata dursunlar. Çünki qeydiyyata duranların heç də hamısına işsizlik müavinəti verilmir. İşsizlik müavinəti çox cüzi bir hissəsinə verilir. Işsizliyin səviyyəsinə gəlincə, bunu ölçmək üçün ev təsərrüfatlarının əmək müayinəsini aparmaq lazımdır. Və belə bir müayinəni Dövlət Sosial Komitəsi ilə Beynəlxalq Əmək təşkilatı ilə birlikdə aparırlar. Amma bu, heç də düzgün nəticə vermir. Çünki burada yalnız metodologiya əsas deyil, onun tətbiqindən çox şey asılıdır. Çox təəssüflər olsun ki, Beynəlxalq Əmək Təşkilatının metodologiyası qüsurlu şəkildə tətbiq olunur. Və müəyyən siyasi məqsədlərə xidmət edir ki, işsizliyin səviyyəsini təsdiq eləsinlər. Amma işsizlik Azərbaycanda yenə də əsas problem olaraq qalır. Bu yaxınlarda Avropa İttifaqının Avropa Şurasına üzv olan ölkələrdə böyük bir sorğusunun nəticələri açıqlandı və sorğunun nəticələrinə görə Azərbaycanda problemlərin başında işsizlik dayanır. Respondentlərin 80 faizi Azərbaycanda birinci problem kimi işsizliyi göstəriblər. Mənə elə gəlir ki, bu gün Azərbaycanda işsizliyin səviyyəsi rəsmi açıqlanan məlumatlarla müqayisədə dəfələrlə çoxdur. Çünki rəsmi göstəricilər gerçəkliyi təhrif edir. Əslində işsizliyin səviyyəsi məşğul əhalinin təxminən ən azı 20 faizini təşkil edir. Əhalinin beşindən biri hazırda işsizdir. Söhbət əmək qabiliyyətli əhalidən gedir. Təəssüflər olsun ki, işsizlik daha çox gənclər arasında yayılıb. İxtisaslı kadrların da işsizliyini biz son zamanlar müşahidə edirik. Xüsusilə də devalvasiyadan sonra özəl sektorda işsizliyin artması halları daha da çoxalıb. Düzdür, müvəqqəti iş yerləri artıb. Bu, tək kənd təsərrüfatına qoyulan investisiyalarla bağlıdır, eyni zamanda tikintidə son illərlə müqayisədə dəyişikliklərlə əlaqədardır. Amma daimi iş yerləri hələ də problem olaraq qalır. Azərbaycan vətəndaşları daimi, yüksək əməkhaqqı ilə olan iş yerlərinin hələ də həsrətindədirlər.

-Milli Məclisin deputatı, Yeni Azərbaycan Partiyasının (YAP) İdarə Heyətinin üzvü Aydın Hüseynov bildirib ki, "Azərbaycanda işsizlik problemi demək olar ki, qalmayıb. Ölkəmizdə işsizliyin səviyyəsi 5 faizdən aşağıdır. Hətta yaxın gələcəkdə Azərbaycanda işçilərə ehtiyac yaranacağı üçün biz ölkəmizdə əmək bazarına xarici ölkələrdən insanları dəvət edəcəyik". Sizcə, bu fikirlər nə dərəcədə həqiqətə uyğundur və hansı məqsədlə deputat bu cür fikirlər səsləndirir?

-Deputatın işsizliklə bağlı dediklərinin əsası yoxdur. Mövcud gerçəklikdən tamam uzaqdır. Bu, onu göstərir ki, Milli Məclisin deputatları, ümumiyyətlə, əhali ilə təmasda deyillər. Bəlkə də təmasdadırlar, sadəcə, düzgün olanı danışmırlar. Yenə də siyasət irəli sürürlər. Təmsil etdikləri partiyanın siyasi xəttini müdafiə məqsədi ilə belə açıqlamalar verirlər. Əslində əhalinin içərisində olmaq, onlarla təmasda olmaq bəs edir ki, Azərbaycanda işsizliyin səviyyəsini, ən azı onların özlərinin yaşayışından, bugünki durumundan xəbərdar olasan.

-Amma işsizlik olsa da, dövlət büdcəsində çalışanlar aşağı əməkhaqqı alsalar da Azərbaycanda aclıqdan əziyyət çəkənlər o qədər də çox deyil. Bəs insanlar işləmirsə, aşağı əməkhaqqı alırlarsa, bəs necə dolanırlar? Necə yaşayırlar?

-Azərbaycanda gizli iqtisadiyyat, gizli məşğulluq hələ də ciddi problem olaraq qalır. Bu barədə 2018-ci ilin 9 ayın yekunları ilə bağlı Nazirlər Kabinetinin müşavirəsində də söhbət getdi. Bu gün Azərbaycan vətəndaşlarının bir qismi üçün dolanışıq mənbəyi məhz o gizli iqtisadiyyatdır. Yəni, həmrəylik əsas rol oynayır. İnsanlar bir-birlərinə dəstək olurlar, borc verirlər, yardım edirlər. Müəyyən məsələlərdə qohumlar arasında, dostlar arasında bu xərcləri bölüşmək məsələsində bir həmrəylik var. Xaricdən gələn vəsaitlər bu istiqamətdə sabitləşdirmək üçün əhəmiyyətli rol oynayır. Odur ki, Azərbaycanda yaşayış hələ o səviyyədə pisləşməyib ki, əhali aclıqdan əziyyət çəksin. Təbii ki, qida rasionunun tərkibindən çox şey asılıdır. Insanlar bu gün hansı qidalarla öz fizioloji tələbatını ödəyir? Bu da çox əhəmiyyətli bir məsələdir. Təbii ki, bahalı qida məhsullarına, o cümlədən ətə, balığa, digər belə məhsullara Azərbaycan vətəndaşlarının çıxış imkanları hələ də problem olaraq qalır. Amma nəzərə almaq lazımdır ki, iş yerlərinin aşağı olduğu bir şəraitdə problem getdikcə dərinləşir.

-İllərdir işsizliyin aradan qaldırılması üçün hökumət səy göstərir. Amma nəticələr heç də ürəkaçan deyil. Sizcə, nələr əskikdir? Bu problemin aradan qaldırılmasına nə mane olur?

-Belə təşəbbüslər ictimai sektorda da ola bilər, özəl sektorda da ola bilər. Təəssüflər olsun ki, nə ictimai sektorda, nə də özəl sektorda azad təşəbbüskarlıq var. Və iqtisadi azadlıq da xeyli aşağıdır. Bu yaxınlarda Kanadanın Fraser İnstitutunun açıqladığı reytinq cədvəlində Azərbaycanın yeri qonşu ölkələrlə müqayisədə dəfələrlə pis idi. Bu, Azərbaycanda iqtisadi azadlığın hələ də ciddi problem olduğunu deməyə əsas verir. Bu gün bu problemin həlli olmadan, yəni, sahibkar özünü reallaşdırmaq üçün Azərbaycanda əlverişli mühit tapmadan, fərdi qaydada insanlar öz azadlıqlarını təmin etmədən, işsizliyin həllinə nail olmaq mümkün deyil. Ilk növbədə həm fərdi, həm iqtisadi, həm də təşəbbüskarlıq üçün azadlıqlara geniş yer verilməlidir ki, problem köklü şəkildə həll oluna bilsin.

-Ümumiyyətlə, hansı işsizliyin aradan qaldırılması üçün hökumət hansı addımları atmalıdır? Hansı proqramlar həyata keçirilməlidir?

-Işsizliyin aradan qaldırılması dövlətin əsas iqtisadi və sosial funksiyalarından biridir. Dövlət bu istiqamətdə yalnız proqramlar qəbul etməli deyil, strategiyalar işləməlidir. Eyni zamanda dövlət şərait yaratmalıdır ki, kiçik və orta sahibkarlıq iş yerlərinin açılmasında əhəmiyyətli rol oynasın. Bunun üçün də ilk növbədə dövlətin iqtisadiyyatda rolu azaldılmalıdır. Özəl sektorun fəaliyyəti üçün baryerlər aradan qaldırılmalıdır. Bu, həm ölkəyə investisiya cəlbediciliyinin artırılmasından başlayaraq bu investisiyaların Azərbaycanda daha rahat şəkildə sərmayə olunmasına qədər mövcud olan institutların fəaliyyətinin düzgün təşkilindən ibarətdir. Bu gün məhkəmə, ədliyyə sistemi, biznesin, sahibkarların hüquqlarını qoruyan digər institutlar Azərbaycanda işləməlidir. Ona görə belə investisiyanı Azərbaycana gətirib yeni iş yerlərinin açılması istiqamətində əlavə resurslardan istifadə imkanları məhdud görünür. Dövlət pambıqçılıqla, baramaçılıqla, eyni zamanda üzümçülüklə iş yerləri problemlərini həll edə bilməz. Bu, bizim daha çox geriyə dönüşümüzdür. Bu ağır qul əməyini Azərbaycanda şərtləndirən istehsal sahələrinin aqrar sektorda dəstəklənməsi özü də yanlış siyasətdir.