Çaqqalın çalı

Ona öz həyat əhvalatlarımı danışıram. Bir az da bəzəyirəm. Bu, bacardığım işlərdəndi. Biz bir yerdə gülürük, bəzən uğunub gedirik. Amma o əhvalatların çoxu baş verəndə heç də gülməli deyildi. Ağlamalısı da olmuşdu… qorxulusu… hətta utandırıcısı da. Görünür, zaman da mənim əhvalatlarıma öz bildiyi kimi bəzəyir.

O, yaxşı dinləyicidi. Elə cani-dildən dinləyir ki, danışdıqca həvəslənirəm. Bəzən bir şeyi iki dəfə danışıram ona. Deyirəm, bilirəm e, bunu sənə danışmışam, amma bir dəfə də damışmaq istəyirəm. Bəzən bu sözü heç demirəm. Gözləyirəm özü desin. Bunu demisən, desin. Demir. Dinləyir. Maraqla dinləyir. Sanki ilk dəfə eşidir. Bu, çox xoşuma gəlir. İnsanlar 10 il, 20, 30 il yanaşı olandan sonra da belə dinləyə bilsəydilər bir-birini… Bir- birindən təkrar-təkrar eşitdiklərini sevə-sevə dinləyə bilsəydilər insanlar… Bir dəfə dayanacaqda başıma gələn bir əhvalatı danışdım ona. - İkimizik dayanacaqda; mən və yekəpər bir polis. Başqa heç kim yoxdu. Çiynində iri-iri ulduzları parlayır, üçü birdən. Boyu 190 olar, çəkisi ən azı 100 kilo. Bəlkə də

120 kilo. Bu yekəlikdə adam açıq havada, hamının gözü qarşısında dayanıb bütün ciddi cəhdi ilə… dişini qurdalayır. Baxa-baxa o tərəfinə keçirəm, bu tərəfinə keçirəm. Fikir vermir. Mən boyda adamı görmür. Onun qədər olmasam da boyum 163-dü, çəkim o vaxtlar 83 kilo idi, normadan 20 kilo artıq. Yəni, görünəcək qədərəm axı.

- Çaqqal - dedi.

- Bilirsən neylədim. Baxdım-baxdım… Hirsləndim. Onu söymək istədim. Elə, çaqqal, dedim. Amma ürəyimdə. Bazburutuna bax. Ulduzlarına bax. Bunlara paqon vermək əvəzinə ədəb dərsi keçəydilər. Anasının vaxtında öyrətmədiyini öyrədəydilər, sonra mundir geyindirəydilər.

- Çaqqal - dedi.

- Istəyirdim yaxınlaşım deyim ki, eləmə də… bəsdi. Ayıbdı axı. Pis görünür. Heç kimi saymırsan… heç olmasa əynindəkinə hörmət elə. Qorxdum. Rəsmən qorxdum. Çünki söyə bilərdi. Elə söyənə oxşayrdı. Hətta döyə bilərdi. Zatən, döyənə də oxşayırdı. Əmin idim ki, çiynindəkiləri döyə-döyə alıb. Çünki başqa işə yarayana oxşamırdı. Üzündə yazılmışdı ki, orta məktəbi zorla bitirib. Rus çöllərinin uzaq vilayətlərindən hüquq diplomu satın almış qoçaqlardandı.

- Çaqqal – dedi.

- Bir gözüm onda, bir gözüm yolda idi. Dönüb hər baxanda görürdüm ki, hələ də dişini qurdalayır. Görünür, bərk ilişmişdi. Arada lap üzbəüz dayanıb gözümü uzun- uzadı ona zilləyirdim. Heç vecinə deyildi, tükü belə tərpənmirdi. Öz işində… dişinin cəhənnəm dibində idi. Birdən gördüm avtobus gəlir. Ona bir az da yaxınlaşdım. Bir addımlığında dayandım. Abtobus gəldi. Gördüm ki, minmək fikri yoxdu. Təbii. Avtobusda belə çoxulduzlulardan olmur. O, yəqin, arxa kababxanaların birində günortanı xirtdəyinə kimi yeyib. Bir az da vurub. Yeməkdən sonra ağzını yaxalamaq ağlına belə gəlməyib. Orda ağlına gəlməyən işi burda edir. Və yəqin ki, gecikməkdə olan xidmət maşınını gözləyir. Yollarda yubanan sürücüsünü mütləq döyəcək.

- Çaqqal –dedi.

- Avtobusa mindiyim anda üzümü ona tutdum, dedim, adam küçədə dişini qurdalamaz. Dedi; nə? Key-key baxdı. Təkrar elədim, polissən, dedim, ayıbdi, dedim. Küçədə dişini qurdalama-dedim. Yenə; nəəə??? -dedi. Bu dəfəki `nəəə`nin keyliyi açılmış, vəhşiləşmişdi. Ürəyim qopdu. Adamı çığnaya bilərdi.

- Çaqqal - dedi.

- Bir anda özümü avtobusa atdım. Həmin an qapı bağlandı. Avtobus tərpəndi. Qorxudan arxaya belə baxmırdım. Ha…ha…ha… Belə əhvalatlardan danışıb uğunuram, o da gülür, şirin-şirin `çaqqal` deyir. Həm də hiss edirəm ki, mənim gülə-gülə danışdıqlarımın içindəki ağrını da duyur, üzündə etiraz doğurdu. Bu etirazı çox vaxt öz davamlı `çaqqal`ları ilə ifadə edirdi. Bu sözü ondan gözəl tələffüs edən tapılmaz, əminəm, tapılmaz. O da öz əhvalatlarını mənə danışır. Bizim sevişməyimiz bu əhvalatlardan başladı. Və nəhayət… onun evlilik təklifinə yol açdı.

Mən ötən 40 ilin, o ötən 60 ilin əhvalatlarını nağıl edirik hələ ki, bir-birimizə. Danış ki

qurtaracaq. Önümüzdə əsrin söhbəti var. Amma, söhbət də bir yerə kimi. Bundan sonrakı mərhələ evlilik təklifinə cavabım olacaq. O, gözləyir. Mən götür-qoy edirəm. Bir az da özümü naza qoyuram. Qoy gözləsin. Söhbətlərimiz isə bitmir. Halqa halqaya sarılıb zəncirə dönür. Bu zəncir bizi bir-birimizə bağlayır. Məmnunam… onu çox bəyənirəm. Uca boylu… çal saçlı… altmışyaşlı… dinləyici… `bunu demisən` deməyən dinləyici…

Məndən 20 yaş böyükdü. Yanında qızına oxşayıram. Daha mən əvvəlki kimi normadan 20

kilo artıq deyiləm. Şümallaşmışam. O 20 artıq kilo qəm əti imiş. Iki dəfə ardarda uğursuz

evlilik çəkən qadın 20 kilo kökələcək, hələ o yana da keçəcək, əlbəttə. Indi arıqlamışam. Hətta yaşımdan da cavan olmuşam. Onun yanında isə lap cavan görünürəm. Əslində elə qızı yerindəyəm. Oğlunun 35 yaşı var. Deyir, axırıncı dəfə 10 il əvvəl, toyunda görüb oğlunu. Əlaqələri yoxdu. Olsun. Mənə nə. Onun da məzəli əhvalatları var. Elə mənimkilər kimi… yəqin o da bəzəyir. Nə qədər hadisələr danışıb. Hələ də danışır. Gülməli-gülməli. Moskvada təhsil illəri, partiya məktəbi, sovet dövrünün məmurluğu… rəhbərlərin qanmazları, işçilərin yaltaqları… Bu, mənim də xoşuma gəlir. Hər şey xoşuma gəlir. Uzun boyu, çal saçı, dinləməyi… elə yaşı da. Olsun. 40 yaşla 60 yaş arasındakı məsafə elə də uzaq məsafə deyil, əminəm. Bu tanışlığın başından bəri hər şey çox gözəl gedir, həyatıma rəng gəlib. Amma bir

dəfə… qarşıma qəfil uçurum çıxmış kimi ürpəndim. Bir anda yuvarlanacaq, cilik-cilik

olacaqdım, şüşə kimi. Amma… vaxtında ayaq saxladım. Sonra belə ürpərtilər bir-neçə

dəfə baş verdi. Mən uçurumdan qorxuram.

…Biz, səksənlərdə baş vermiş milli azadlıq hərəkatına başqa-başqa səmtlərdən baxırıq.

O, hələ başlanğıcdan bu hərəkata qarşı çıxıb. Sovet məmuru olub axı. Vəzifə, maşın,

katibə… `ehtişamı` pozulub. Mən isə… mən milli azadlıq hərəkatında böyümüşəm, hər

günündə, saatında meydanda olmuşam. İnqilabçı liderlərin ardıyca qaçmışam. O illər

ürəyimin tellərində titrəyir. O illər Allahdan, `Kitab`dan sonra gəlir mənim üçün. O isə

nifrət edir o illərə. Ilk ürpərtim – qəfil aramıza girən bu uçurumda oldu. Indi bizim işimiz

necə olacaq…

40 yaşında bir çal kişi tap, o da sənin bütünə düşmən kəsilsin. Baxta bax e… Olsun. Nə olsun ki. Iki mədəni insan kimi bizi ayıran şeylərdən deyil, birləşdirən şeylərdən danışarıq.

Sonra… ayağımın altında daha bir uçurum peyda oldu. O, millətimizi türk yox, azərbaycanlı

hesab edir. Keçmiş rus köləliyini başımıza gətirdiyi oyunları görmür. Nə pis oldu. Amma…

olsun. Hər birimiz iki mədəni adam kimi öz fikrimizdə qalırıq. Mən daha yetgin bir qadın

olaraq bilirəm ki, kişilərə baş qoşmaq lazım deyil, özü də bu yaşda, qoy istədikləri kimi

düşünsünlər. Hətta danışsınlar. Bəlkə də zəvzəsinlər. Bu, evliliyə mane olmur. Həm də onun yaşını nəzərə almalıyam. Nəzərə almalıyam ki, Allah onlara 3 dəfə qüvvət verir, uşaqlıqda əlinə, cavanlıqda belinə, qocalıqda çənəsinə.

Yaşını və yaşlarımızın məsafəsini nəzərə almalıyam. 40 yaşla 60 yaş arasındakı məsafə

sandığım qədər az məsafə deyilmiş, yəqin. Bir də, o, ömrünün çox hissəsini sovet

dönəmində yaşayıb. Kommunust olub. Hərçənd ki, mənim üçün bir kommunist - bir əclaf

mənasını ifadə edir. Bir gün hirslənib bunu dilimə gətirsəm? Onda necə olacaq? Hələ

üstəlik, dilimizin adını da inkar edir, türk dili saymır. Buna heç dözümüm yoxdu. Bunun

üstündə minlərlə adamla savaşmışam, dalaşmışam, düşmənçilik aparmışam. Bütöv

Azərbaycan da onun üçün tam bir məzhəkə mənbəyidi. Ələ salır, qəşş edir, məzələnir.

Mən də mağmun-mağmun gülürəm. Nə aciz günə qaldım. Və nəzakətlə susuram. Bəzən

də nəsə deməyə cəhd edirəm. Lakin onun sarkazmı qarşısında duracaq gücdə deyiləm.

Deyir, bayrağınızı Tibetə asın, vaxtdır. Tibet də mənim töhmət yerim olub, Vallah. Nə

isə… Olsun.

Amma… qəlbimdə möhkəm bir dözüm var, anlayış var, hörmət var ona. Gərək elə hamı

mənim kimi düşünsün? Fərqli düşünür, adam. Fərqli şüur daşıyır. Bu da belədi də.

Məlumdu ki, bizim bu balaca ölkədə iki ictimai şüur var. Uzun köləlik dönəmi keçmişik.

Kölələr də iki cür olur, ağasına heyran olan, ağasına nifrət edən kölələr. Gör ha… iki zidd

təbəqənin nümayəndəsiymişik. Amma anlayışlı olmalıyam. Anlayışlımı? Yəni, bu qədər

anlayış?! Harda dəyişdim, nə tez dəyişdim, necə dəyişdim? Afərin, qız.

Bütün bunlara baxmayaraq çox nəzakətlidi, çox həssasdı, çox mədənidi, çox savadlıdı,

həm də uzun boylu, çal saçlı… çoox dinləyici… `bunu demisən` deməyən… Ona razılıq

versəm 3-cü evliliyim olacaq. Birinci dəfə… eee… o uzaq illər, aldanmağa adam gəzirdim,

20 yaşım vardı. Ikimiz də tələbə idik. Bir-birimizə aşiq idik. Bizi çox yaraşdırırdılar.

Oxşadırdılar da bəzən. Ikimiz də alagözlü, o uzun, mən incə, bir sözlə gənclik-gözəllik. Az

keçmədən məlum oldu ki, o, alagözlü, nazik, uzun bir uşaqdı, kişi deyil və heç vaxt da kişi

olmayacaq. `Ver yeyim, ört yatım, gözlə canım çıxmasın.` Üç daimi duracağı vardı; mətbəx,

yataq, divan. Onun üçün tapdığım işlərdə 3 aydan artıq işləmirdi. Dalaşıb öz sevimli

üçbucağına qayıdırdı.

Birinci ərimin zaylığı haqqında ona danışanda da, dayanacaqda dişqurdalayan çoxulduzlu

haqda dediyi sözü dedi; çaqqal. Çox dəqiq dedi. Xoşuma gəldi. Doğrudan da çaqqal gədə

idi.

Ikinci dəfə 30 yaşında ərə getdim. Şair idi. Onunla da yaşıd kimi idik. Mən bir az böyük

idim. Içirdi. Şairin içəni kimi içən olmz. Içəndə bayılana kimi yazıçılar birliyinin gəlmiş-

keçmiş bütün rəhbərliyini söyürdü. İçməyəndə əməlli başlı adam idi. Ooo… mərifət...

qanacaq… ədəb… şeir… elə şeirlərinə aldandım. Orta boylu, qara saçlı, suyuşirin, amma

bütün şairlər kimi… kəndçifason… ha, ha, ha… qəlbinin dərinliklərində öz zümrəsinə də,

cəmiyyətinə də nifrət edirdi. Deyirdi, talesizliyim bu xalqa mənsub olmağımdadı. Kəndçi şairlər məsələsində üçüncü olacaq ərimlə həmrəyik. O da bunlarla yaxşı məzələnir. Vəzifədə olanda ona işi düşmüş şairlərin `yüksək şəxsiyyətinə` yazdıqları şerlərdən bəhs edir. Ona danışdım ki, sən demə, bu keçmiş şair ərim əvvəldən elə içən imiş. Bir ara tərgidib və bu tərgitmə cəmi altı ay çəkib. Mən də zamanı yaxalamışam. Öz gicliyimlə düz gedib o kola ilişmişəm. Seçmək işində `ustayam`. Nə isə… O da elə getdi. Qapını açdım, atdım bayıra. O da birincisi kimi, izsiz-tozsuz yox oldu. Onun haqqında bu üçüncüyə danışanda bəri başdan `o da bir cür çaqqal idi` dedim. Bilirdim ki, bu yaşlı, sevimli, çal dinləyicim də elə deyəcək. Qabaqladım. Doğrudan da elə dedi, müdrikcə başını tərpətdi və mən deyəni təkrar etdi, amma bir az da dəqiqliyi ilə; çaqqalın yekəsi – dedi.

Yaxın günlərdə ona `hə deyəcəm. Elə gözəl, elə nəzakətlə, elə səbrlə gözləyir ki… Hələki gündüzlər, axşamlar, baxt-bivaxt… söhbət edirik… gecələr yuxuma girir. …Uzaqda dayanıb baxıram. Ona baxdığımı görməsini istəyirəm. Görə biləcəkmi ki, burada, qapının ağzında durub uzun dar bir yolla tək-tənha gəlişinə tamaşa edirəm. Və onun neylədiyini, o yolla necə gəldiyini görürəm. Onu gördüyümü göstərmək istəyirəm. Amma görmür. Başı qarışıqdır. Başı özünə qarışıqdır. Çox ciddi cəhdlə dişini qurdalayır. Yolu gələ-gələ dişini qurdalayır çal saçlı sevgilim.

Ətrafa baxıram. Narahat oluram. Düzdü, hələ heç kim onun bu halını görmür, amma birdən… ötən-keçən olsa… görən olsa… biabır olacaq. Elə mən də rüsvay olacam. Axı onun haqqında çox yaxşı şeylər danışmışam. Təkrar-təkrar danışmışam. Danışmadığım bir kimsə qalmayıb.

…Hələ də eyni yerdəyik. Boz bir ala-qaranlığın içindəyik. Ona məndən başqa kimsə baxmır. Yalnız mən baxıram. Və yenə də çox təkidlə onu gördüyümü görməsini istəyirəm. Nə qədər gec deyil, nə qədər ki, heç kim görməyib, məni görüb barmağını ağzından çəkməsini istəyirəm.

Aramızdakı məsafə boz-qaranlıq, həm də tozanaq bir tunelin içindəki kimidi. Mən hələ də tunelin bu başındayam. O, hələ də tunelin o başından dişini qurdalaya-qurdalaya gəlməkdədi.

…Sonra səhnə dəyişir. Yeni hadisələr baş verir. Mən də o hadisələrin içindəyəm. Amma

hadisələrin nədən ibarət olduğu və mənim hansı rolda oynadığımı anlamadım. Bu nə

haşiyə idi, bilmədim.

…Yenə əvvəlki məkan… yenə ala-qaranlıqdı. Qaranlığı azmış kimi bozumtulluğu da var.

Bu da azmış kimi tozanaqdı. Yolu, havası… bom-boz. O, hələ də gəlir.

Dayandığım yerdə boz , açıq bir qapı var. İçəri keçirəm. Bu bizim köhnə evimiz imiş. Boz…

kasıb… Mən burda böyümüşəm. Qapıdan ona boylandım, artıq çox yaxınlaşmışdı. Artıq

dişini qurdalamırdı. Şəhadət barmağı yarısına qədər… dəhşət… burnunun deşiyində idi.

Qapıda dayanıb, lal-kar, söz haqqım alınmış kimi və duyğusuzca baxırdım.

Içəridə mənimlə kimsə var. Kimdi, bilmirəm. Biz üzbəüz dayanıb söhbət edirdik. Əmin

idim ki, o, indicə bu qapının önündən keçəcək, dönüb baxacaq və nəhayət məni

görəcək. Görən kimi də əlini burnundan çəkəcək.

O, qapının önündən keçdi. Dönüb içəri baxdı. Və… məni görmədi. Evin kasıbçılığını gördü.

Əlini burnundan çəkmədən keçib getdi.

…Yuxudan oyandım. Oturdum. Bütün fikrim, başım, ətrafım bomboz idi. Bir də… dişlərin

dibində və burun deşiyində əlləşən barmaqlar. Keçmişin kasıbçılığana atılmış baxış… Məni görmədi... Nə idi bu… nə demək idi. Mən özümü göstərmək istəyirəm. Onun gördüyü başqa şeydi. Gəlsin, Həzrəti Yusif, yozsun, görək, necə yozur. Mənim yozumum yoxdu. Bütün yuxularımı başıma gələnlərdən sonra anlamağın ustasıyam mən. Üçüncü olacaq, ərim olacaq bu adam məni niyə görmədi? Nəsə, gördü, amma gördüyü mən deyildim. Bir keçmiş idi.

Yuxumu yoza bilmirəm, yozmaq da istəmirəm. Yatmaq istəyirəm. Yata da bilmirəm. Əlbəttə, bu yuxu, uzunboylu, çalsaçlı, yaxşı dinləyici olan gələcək ərimə böhtandı. Əminəm. Onu heç vaxt dişini, yaxud burnunu qurdalayan görməmişəm. Heç əsnəyən belə görməmişəm. Çox ədəblidi. Ədəb deyilənin özüdü. Küçədə gördüyüm çoxulduzlu polis əhvalatını ona danışanda qəzəblənmişdi, kəlməbaşı `çaqqal` demişdi. Bu söz onun dilində qəşəng səslənir. Polislərə nifrət edir. Deyir; hamısı oğrubaşıdı. Deyirəm; yaxşıları olmamış olmaz. Deyir; yaxşıları öldü. Onun polis qardaşı çox erkən, 52 yaşında ölmüşdü. Yaşasaydı indi 70 yaşlarını aşacaqdı. Günün birində işdə infarkt vurur - rəis əsəbləşdiribmiş - elə yerindəcə keçinir. Yaxşı qardaş imiş. Amma varisləri özünə oxşamayıblar. Deyir ki, çaqqal uşaqlardı. Əmiləri ilə əlaqələri yoxdu. Heç salam-əleykləri belə yoxdu.

Get-gedə onun haqqında daha çox bilirəm. Keçmiş kommunist, yüksək sovet məmuru… Usta danışır. Həm yığcam, həm ətraflı. Pauzalar yerində. Təbəssüm parlaq. Gözlər çoxmənalı. Bayılıram səsinə. Onunla nədən danışmayacağımı da bilirəm artıq. Sovetlərin dağılması ona görə faciə idi, mənə görə səadət. Bu, aramızdakı daha bir uçurum. Olsun. Uçurum varsa körpü də var. Biz bizi birləşdirən mövzularda danışacağıq. Məsələn, dişini qurdalayan çoxulduzlu pəzəvəng haqqında. Kəndçifason şairlər, işi düşəndə ilhama gələn şairlər haqqında. Uçuruma yaxınlaşmayacam, təhlükəlidi. Körpüləri seçəcəm.

Dözəcəm. Ailə ilk növbədə dözüm, sonra da əzm deməkdir. Artıq bunu anlamaq

yaşındayam. Çünki bu 60 yaşlı adam, çox mədəni adamdı. Biliklə, hikmətlə doludu. O qədər kitab oxuyub ki, danışanda adam qorxuya düşür. Bilmədiyi bir şey qalmayıb. Düzdü, bir şeyi heç

anlamıram ki, bu qədər kitab oxuyan və bu qədər hikmət sahibi olan adam niyə alçaq sovet rejiminin nostaljisini yaşayır. Bunu anlaya bilmirəm. Axı o, köləlik dönəmi idi. Bu da… aramızdakı uçurum. Yox. Onun fikirlərinin dərinliklərinə dalmayacam. Heç nəyi qurdalamayacam. Mən daha uçuruma yuvarlanmaq istəmirəm. Yetər.

Yetər ki, o, uzun boylu, çal saçlı, hətta yaraşıqlı sayılacaq, görüb-götürmüş bir adamdı.

Yaxşı dinləyicidi. Allah bilir, bəlkə 8 dəfə evli olub. Bu məsələdən bir az şübhəliyəm.

Əslində nə fərqi var, istəyir 18 dəfə evli olsun. Amma, düzünəqulu olsun. Niyə

şübhələndiyimi də bilmirəm. Mənə yalnız iki evliliyi haqda danışıb. Onun da arvadları

mənim ərlərim kimi çaqqal çıxıbmış. Özü belə deyir. Olsun. Lap yaxşı. Bəzən bu, sərfəli

olur.

Evlənəcəyəm onunla və bu son evlilik olsun qoy. Bəxtim hər on ildən bir açılırsa, qoy bu

sonuncu olsun. Atalar üçdən deyib. Bəlkə ölənə kimi bir yastığa baş qoya bildik. Hətta

uşağımız da ola bilər. Ana olaram, ikinci bahar yaşayaram. Ohh. Uzun boylu, çal saçlı,

altmışyaşlı ata. Maraqlıdır.

…Bəs o, niyə məni görmədi. Bu qədər boylandım… görmədi. Gördü , amma gördüyü mən

olmadım. Dişini nə pis qurdalayırdı… ffu. Bu, mümkün deyil. Ola bilməz. O heç əsnəməyib

də mənim yanımda. Bu, qətiyyən mümkün deyil. Çünki o, çox ədəbli insandı.

Deyəsən, öz `niyələrimlə` yuxuya getməkdəyəm. Huşdayam… bu an mələyim özünü

yetirdi. Və ehmalca qulağıma pıçıldadı; çaqqalın çalı.

Yenə oyandım. Gözümü qaranlığa zillədim. Bu nə deyir yenə. Amma nə deyir, desin,

özünə gülür, qərarlıyam, evlənəcəyəm bu çal yaraşıqlı ilə. Sadəcə, bizi birləşdirən

mövzulardan danışarıq, diş qurdalayanlardan, kəndçifason şairlərdən, yaltaq işçilərdən-

zaddan. Və bir ömür boyu… küçədə dişqurdalayanlardan və işi düşəndə ona mədhiyyə yazmış şairlədən. Bir ömür boyu…

Mehriban Vəzir