Cəmil Həsənli: Tarixi standartlar haqqinda

Bu gün, fevral ayının 9-da Modern.az saytında tanınmış tarixçi, elmlər doktoru Solmaz Rüstəmova-Töhidinin mənə ünvanlanmış cavabı ilə tanış oldum. Düzünü deyim ki, mənim əvvəlcə facebook səhifəmdə status kimi yayılan, sonra isə fevral ayının 4-də “Azadlıq” qəzetində “Cəmil Həsənli həvəskar tarixçilərdən yazdı” başlığı ilə dərc edilən kiçik yazımda Solmaz xanımla bağlı nəyisə yazdığımı xatırlamıram.

Əvvəla ona görə xatırlamıram ki, mən Solmaz xanımı bu ölkənin çox az sayda olan zəhmətkeş, daim axtarışda olan yaradıcı və apardığı araşdırmalara ciddi yanaşan bir araşdırmaçısı kimi tanıyıram. Onun Azərbaycan mətbuat tarixindən bəhs edən araşdırmaları, xüsusilə doktorluq işi kimi nəşr olunmuş “Kominternin Şərq siyasəti və İran (1919-1943)” adlı monoqrafiyası ciddi elmi əsərlərdir.

 Solmaz xanımın böyük zəhmət hesabına topladığı 1918-ci il hadisələri ilə bağlı Fövqəladə İstintaq Komissiyasının materiallarının nəşri isə doğrudan da fədakarlıqla görülmüş bir işdir və bunu yüksək qiymətləndirmək lazımdır. Ümid edirəm onun bu işinin əhəmiyyəti ilə bağlı mənim televiziya və radio verilişlərində ifadə etdiyim müsbət yanaşmanı da Solmaz xanım unutmayıb. Hətta, bu sənədlər toplusunun Bakıda mart hadisələrini əhatə edən birinci hissəsi nəşr olunanda kitabın tərtibçisi olaraq Solmaz xanıma bəzi kiçik köməkliyim də dəyib. Ümidliyəm bu da yaddan çıxmayıb.

 Amma Solmaz xanım Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin himayəsi, redaktorluğu və məsləhətçiliyi ilə kitab nəşr etdirən yeganə və birinci tarixçi deyildir. Hələ 2005-ci ildə Yaqub Mahmudov və Kərim Şükürov tərəfindən hazırlanmış “Qarabağ: Real tarix, faktlar, sənədlər” kitabı Eldar Mahmudovun baş məsləhətçiliyi, Mehriban xanım Əliyevanın “Ön sözü” ilə nəşr olunmuşdur. Əslində, mənim bu məsələdə heç nazirliyə və nazirə qarşı da ciddi bir iddiam yoxdur. Onlar bu işləri gərəkli bilib, xoş niyyətlə ediblər.

Lakin bu gün dünyada diqqət mərkəzində olan “Qarabağ tarixini” alimlərimizin MTN naziri Eldar Mahmudovun baş məsləhətçiliyi ilə yazmalarına heç bir zərurət yoxdur. Məhz bu mövzunun Təhlükəsizlik nazirinin məsləhətçiliyi ilə 6 dilə tərcümə edib dünyaya yaymaq elə də təqdir ediləsi elmi nümunə deyil. Hələ, mən orasını demirəm ki, kitabda çoxlu səhvlər var. Yalnız bir-ikisini diqqətə çatdırıram: Məsələn kitabın 64-cü səhifəsində qeyd edilir ki, “Azərbaycan Sovetləri Mərkəzi Icraiyyə Komitəsi iyulun 7-də M.B.Qasımov (1879-1949) və Ə.M.Xanbudaqovun (1893-1937) imzası ilə “Dağlıq Qarabağ muxtar vilayəti yaradılması haqqında” dekret verdi”. Burada dekreti imzalayan şəxslərdən biri kimi nəzərdə tutulan “Ə.M.Xanbudaqov” əslində Eyyub Şirin oğlu Xanbudaqov.

 Lakin tarixdən az-çox məlumatı olan hər kəs bilir ki, 1922-1924-cü illərdə Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin katibi işləyən bir şəxs Sovetlərin İcraiyyə Komitəsinin 1923-cü ilin iyulunda elan olunmuş dekretini imzalaya bilməzdi. Bu dekreti imzalayan Eyyub Xanbudaqov yox, həmin dövrdə (1922-ci ilin avqust ayından 1923-cü ilin dekabr ayına qədər) Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin katibi işləmiş Mahmud Fərəc oğlu Xanbudaqov (1898-1937) idi.

 Əgər ölkənin tarix institutunun direktorunun müəllifliyi ilə nəşr olunmuş və Milli Təhlükəsizlik nazirliyinin himayəsi ilə 6 dilə tərcümə edilmiş bir kitabda “Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti”nin yaranması haqqında belə elementar səhvə yol verilirsə, kitabın adında iddia edilən “Real tarix” çox asanlıqla öz reallığını itirir.

 Yaxud kitabın 58-ci səhifəsində Qarabağın taleyində dərin iz buraxmış RK(b)P MK Qafqaz Bürosunun 4 iyul 1921-ci il tarixli iclasının protokolunun mətnini sənəd kimi dərc edilir. Lakin təəccüblüdür ki, plenum iştirakçıları sırasında yalnız Nərimanovun adı göstərilmir, iştirakçılar sırasında olmayan bir şəxs sonra səsverməyə qatılır. Halbuki, plenumun 11 saylı protokolunda iştiriakçılar belə sadalanır: “RK(b)P MK-nın üzvü Stalin, Qafqaz bürosunun üzvləri Orconikidze, Maxaradze, Nərimanov, Myasnikov, Kirov, Nazaretyan, Oraxelaşvili və Fiqatner.

Komsomolun Qafqaz Bürosunun katibi Breytman. Gürcüstan K(b)P MK üzvləri: Sinsadze, Mdivani və Svanidze”. (Bax: RKP MK Qafqaz Bürosu plenumunun axşam iclasının 11 saylı protokolu. 04.07.1921.// Rusiya Dövlət Sosial-Siyasi Tarix Arxivi, fond 64, siyahi 1, iş 1, vərəq114).

Yeri gəlmişkən Qarabağ tarixi ilə bağlı 6 dilə tərcümə edilmiş kitabda yol verilmiş çoxsaylı səhvlərin mən yalnız ikisinə toxundum. Bu misalı çəkməklə demək istədiyimiz odur ki, müvafiq nazirliyin elmi məsləhətçiliyi ilə həssas mövzularda kitab nəşr edən tək Solmaz xanım deyil, ona qədər də olub, o, da edir və yəqin ki, ondan sonra da olacaq. 

Əlbəttə, mən Solmaz xanımla hansısa bir mübahisəyə girişməyi arzulamazdım. Amma o, özü buna təşəbbüs göstəribsə, bəzi məsələlərə aydınlıq gətirmək pis olmazdı. Xarici nəşrlərlə bağlı bizim dediklərimizi şərh edən Solmaz xanım nümunə kimi özünün tanınmış Hollandiyə tarixçisi Turac Atabəyi ilə birlikdə Londonun “İ.B.Tauris & Co Ltd” nəşriyyatında nəşr etdirdikləri “Bakı sənədləri. Azərbaycan kitabxana və arxivlərində saxlanılan fars, azərbaycan, osmanlı türkcəsi və ərəb dilli mətbuatın ümumi kataloqu”nu misal gətirir. Kimin buna sözü ola bilər. “İ.B.Tauris & Co Ltd” dünyada tarix, xüsusilə Şərq ölkələrinin tarixi sahəsində akademik nəşrləri ilə tanınan çox mötəbər bir yayın evidir.

Hətta, məlumat (spravoçnik) xarakterli də olsa belə bu nəşri ancaq alqışlamaq lazımdır. Solmaz xanımın sözündən belə çıxır ki, guya mən ölkənin içində nəşr olunan əsərləri bəyənmirəm. Tamamilə yanlış yanaşmadır. Mən heç vaxt, heç harada ölkənin içində nəşr edilən samballı elmi araşdırmaları inkar etməmişəm və edə bilmərəm.

Eyni zamanda, həmişə vurğulamışam ki, bundan sonrakı 50 il ərzində Azərbaycanın orta əsrlər dövrü ilə bağlı rəhmətlik akademik Ziya Bünyadovun əsərləri səviyyəsində əsərlər yazılacağına elə də əmin deyiləm. Bir vaxtlar, təxminən 60 il əvvəl Azərbaycan tarixinin azərbaycanlılar tərəfindən yazılması kimi ciddi bir problem qarşıda dayanmışdı. Böyük çətinliklə olsa da, Azərbaycan tarixçiləri bu işin öhdəsindən gəldilər. İndi dövr dəyişib, ölkəmiş 25 ilə yaxındır ki, müstəqil olub, dünya öz qapılarını üzümüzə açıb.

Yəni, zaman yetişib ki, öz alimlərimiz öz tariximizi dünyaya çatdırsınlar. Ölkəmizdə nəşr olunan tarixi tədqiqatlara bir neçə yerdə istinad edilməsi müəllifin özü üçün yaxşı hal olsa da, bu hələ Azərbaycan tarixinin dünyaya təqdim edilməsi demək deyildir.

 Nümuna üçün google.com; amazon.com kimi beynəlxalq kitab sorğularında ingilis dilində “Qarabağ tarixinə” aid nəşrləri axtarsaq hansı acınacaqlı mənzərənin şahidi olacağımızı xatırlatmaq yetərlidir. Burda mübahisəyə yer yoxdur. Strateji baxımdan Azərbaycan tarixini dünyaya çıxarmağa köklənməliyik. Söhbət Azərbaycan, rus, türk və fars dilini alayarımçıq bilən, barmaqla sayılacaq sayda olan dünya alimlərinin Azərbaycan nəşrlərini oxuyub-oxumamasından getmir. Söhbət sözün tam mənasında dünyaya çıxmaqdan gedir. Etiraf etməliyik ki, bu baxımdan dilimizin imkanları elə də böyük deyil. 

Mən adı çəkilən yazımda Qarabağ, soyqırım kimi həssas mövzuların Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin məsləhətçiliyi, baş məsələhətçiliyi, redaktəsi və s. altında yazılmasının əleyhinə olduğumu bildirmişəm. Az-çox dünya tarix elminin təməl prinsiplərinə bələd olan biri kimi hesab edirəm ki, xoş niyyətlə edilsə belə bu ziyanlı işdir və buna yol vermək olmaz. Dünyada təhlükəsizlik orqanlarının, xüsusi xidmət orqanlarının öz işi, öz adı və öz imici var. Biz bilavasitə elmi xarakter daşıyan, xüsusilə Qarabağ tarixi kimi, 1918-ci ilin mart soyqrımı kimi tale yüklü məsələlərimizi niyə məhz daha çox kəşfiyyat və əks-kəşfiyyatla məşğul olan MTN-nin kölgəsi altında dünyaya çıxarmaq istəyirik? Birdəfəlik başa düşmək lazımdır ki, dünya bu tipli “elmi tədqiqatlara” şübhə ilə yanaşır. Burada mübahisə ediləcək bir şey yoxdur.

 Bunun əvəzində Solmaz xanım hamını inandırmağa çalışır ki, onun soyqırımla bağlı “kitabları nəşrə hazırlanarkən Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin ixtisasca tarixçi olan əməkdaşları AMEA-nın Tarix institutunun rəhbərliyindən qat-qat yüksək peşəkarlıq nümayiş etdirirdi. Belə ki, kitabların əsas mətn hissəsi sənədlər olduğundan onların nəşrində ən əvvəl tarix elminin bir qolu sayılan arxiv sənədlərinin nəşri üzrə beynəlxalq standartlar nəzərə alındı”.

Hansı beynəlxalq standartda göstərilir ki, “tarix elminin bir qolu sayılan arxiv sənədləri” məhz Milli Təhlükəsizlik nazirliyi, Federal Təhlükəsizlik Xidməti, Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi, Gizli Kəşfiyyat Xidməti və s. bu kimi orqanların rəhbərliyi, baş məsləhətçiliyi altında nəşr olunmalıdır?

Hansı beynəlxalq standartda göstərilir ki, sənədlər toplusunun üzərində müəllif adı yazılsın? Axı sənədlər toplusuna ön söz yazmaq, onun əvvəlinə izahedici məqalə qoymaq, şərhlər və qeydlər vermək onun tərtibçisinə müəlliflik hüququ vermir.

 Bu sənədlərin müəllifi Azərbaycan hökumətinin qərarına görə vaxtilə şahid ifadələrini toplayan, nadir şəkilləri çəkən, həmin sənədləri ümumiləşdirən şəxslər idi. Məsələn, 700-800 səhifəlik «Март 1918 г. в Баку. Азербайджанские погромы в документах» kitabına 50-60 səhifə ön söz yazıb kitabın üstünə müəllif adı yazmaq hansı dünya standartına uyğundur?

 Yaxud, 2012-ci ildə Solmaz xanımın müəllifliyi ilə nəşr olunan «1918. Азербайджанские погромы в фотографиях и документах» fota toplunu götürək, axı 95 il əvvəl çəkilmiş bu fotoların Solmaz xanımın müəllifliyinə və cənab Eldar Mahmudovun baş məsləhətçiliyinə nə aidiyyəti var?

 Fotoların müəllifi vaxtilə onu çəkənlərdir. Indi ona izah yazmaq, şərh vermək, qeydlər göstərmək olar ki, bu da heç kəsə müəlliflik hüququ vermir. Solmaz xanım öz yazısında dünya standartlarına müraciət edir. Dünyada əgər belə standartlar varsa göstərsin, biz də tanış olaq.

Vaxtilə Elmlər Akademiyasının Tarix və Şərqşünaslıq institutlarında çoxlu sayda nadir sənədlər topluları nəşr ediblər. Kim öz adın götürüb nəşrlərin üstünə yazıb?

Sənədlər toplusunun müəllifi ola bilməz, onun tərtibatçısı, ön söz müəllifi, qeyd və şərhlərin müəllifi ola bilər. 90 il bundan öncə hazırlanmış sənədlərə təzə tarixlə müəllif olmaq adamların zəhmətinə şərik olmaq cəhdidir.

Strateji baxımdan ölkəmizin haqlılığını özündə əks etdirən bu nadir sənədləri MTN-in kölgəsinə salmaq istəsək də, istəməsək də bu onların etibarlılığını şübhə altına alır. Bu aydın həqiqəti qəbul etmək əvəzinə Solmaz xanım bizi inandırmağa çalışır ki, “MTN rəhbəri Eldar Mahmudovun adı həmin kitablarda nazir və redaktor kimi deyil, “Hərbi əsirlər, girov götürülmüş və itkin düşmüş vətəndaşların işi üzrə Azərbaycan Respublikası Dövlət Komissiyasının sədri” və “baş məsləhətçi” kimi göstərilir”.

Bu səhv yoldan çəkinmək əvəzinə Solmaz xanım iddia edir ki, “bu yaxınlarda Fransadan gətirdiyi Göyçay, Cavad (Azərbaycanda bu sənədlər qalmayıb) və Ərəş qəzaları üzrə FTK-nın sənədlərini çapa hazırlayır. Bu sənədlər toplusu da əvvəlki qaydada MTN tərəfindən nəşr olunacaq”.

Əvvəla, istinad olunan sənədlərin Azərbaycanda olmaması haqqında hökm vermək doğru deyil. Bu sənədlər artıq 3 ildir Azərbaycana gətirilib və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivində fondlaşdırılıb və istənilən tədqiqatçı ondan istifadə edə bilər. Əgər Solmaz xanım əlavə nüsxə gətiribsə bunu ancaq alqışlamaq olar, yenidən bu sənədləri MTN vasitəsi ilə nış etdirəcəksə buna ancaq təəssüflənmək lazımdır. 

Yazısının sonunda Solmaz xanım qeyd edir ki, “dövlət orqanlarının rəhbər işçilərinin redaktəsi altında” nəşr edilmiş kitabların “zərəri” barədə yuxarıdakı iradlarına Cəmil Həsənli heç özü də ciddi yanaşmır. Əks təqdirdə Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyinin sifarişi ilə yazdığı 2 cildlik “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Xarici siyasəti (1918-1920) və “Sovet dövründə Azərbaycanın xarici siyasəti” (1920-1939) kitabların titul vərəqlərində baş redaktor kimi AR Xarici İşlər naziri Elmar Məmmədyarovun, redaksiya heyətinin üzvləri kimi isə nazir müavinlərinin və həmin nazirliyin məsul işçilərinin adlarını göstərməzdi”.

 Bu məsələ ilə bağlı deməliyəm ki, müqayisə qüsurludur. Ona görə qüsurludur ki, burada söhbət xarici siyasət tarixi ilə yanaşı, həm də bir orqan kimi Xarici işlər nazirliyinin tarixindən gedir. Bax burda çoxlu sayda dünya standartları və nümunələri var. Məsələn, 6 cilddən ibarət “Rusiya Xarici işlər nazirliyinin tarixi”, “Rusiya Xarici Siyasət sənədləri” Rusiya Xarici işlər nazirliyi rəhbərliyinin, Birləşmiş Krallığın xarici siyasəti və çoxcildlik Britaniya Xarici siyasət sənədləri Foreign Offisin, çoxcildlik Amerika Xarici Siyasət sənədləri isə bilavasitə Dövlət Departamentin rəhbərliyi ilə nəşr olunmuşdur.

Əlbəttə, əgər sabah Solmaz xanım Azərbaycan təhlükəsizlik orqanlarının tarixindən hər hansı əsər yazarsa və ya bu tarixi əks etdirən sənədlər toplusu hazırlayarsa, burada MTN nazirinin baş məsləhətçi və ya baş redaktor olmasında heç bir təəccüblü hadisə olmaz. Amma, 1918-ci ilin türk və müsəlman talanları kimi dünyada haqlı mövqeimizi əks etdirən qiymətli sənədlərə MTN mundirini geyindirmək bir tarix yazarı üçün elə də doğru yanaşma deyil. 

Solmaz xanımın eyham vurduğu "ulduz" xəstəliyinə gəldikdə, öz içimizə və həyat yolumuza işıq salacaq bir çiraq olmaq da bizim üçün yetərlidir. Bu ölkədə onsuz da "ulduz" olmaq iddiasında bulunanların sayı Azərbaycan fəzasının tuta biləcəyi kəhkəşanların sayından çox çoxdur.