ŞUŞA; ERMƏNILƏRIN MƏNƏVI VARISLIK LAYIHƏSI YOXSA ERMƏNI KATALIKOSUNUN NÖVBƏTI HIYLƏSI?

Bu günlərdə Bakıya rəsmi səfərə gəlmiş erməni katalikosu Şuşa şəhərindəki məscidlərinin birin təmir ediləcəyi fikirini irəli sürdüyü barədə mətbuatda açıqlamalar getdi. Lakin indiki Ermənistan və Dağlıq Qarabağ ərazilərində Azərbaycanın Milli Mədəniyyətini tamamilə inkar edən digər erməni siyasətçiləri və alimləri kimi erməni katalikosu da öz çıxışında "Şuşada azərbaycanlıla məxsus abidə və ya məscid" ifadəsini işlətmədi. Bu da ondan irəli gəlir ki, hal-hazırda Ermənistanda salamat qalmış Azərbaycanın mədəni dəyərlərinin bir çox nadir nümunələri ermənilər tərəfindən Fars (İran) abidələri kimi təbliğ edilir.

Cənubi Qafqazda azərbaycanın tarixini tamamilə inka edən ermənilər Şuşa şəhərində də Fars (İran) abidəsi kimi təbliğ etdikləri Kərbəlayi Səfixanın memarı olduğu Aşağı Gövhərağa, Yuxarı Gövhərağa və Saatlı məscidləri, Şuşa şəhərindəki 17 digər məhəllə məscidlərindən fərqli olaraq yarımuçuq vəziyyətdə öz formalarını hələlik qoruyub saxlamaqdadırlar.
Şuşa şəhərindəki abidələnin və tarixi yerlərin bərpası məsələsi isə yenilik deyildir bu məsələ hələ ermənilərin 2000-ci ildə qəbul İrəvanda etdikləri Şuşaya Mədəni Varislik Konsepsiyasının tərkib hissəsidir.

Ermənistan Hökuməti və "Daşnaksütun" partiyası Şuşa şəhərini ermənilərin birinci Qarabağ müharibəsindəki qələbələrinin ən böyük simvolu hesab edirlər. Onlar müxtəlif şəhərlərdə Şuşanın xatirəsinə abidələr ucaldır, kitablar, albamlar nəşr edirərək hər il Şuşanın təbliğinə 100 min dollardan çox pul xərcləyirlər. Məhz bu səbəbə görə də xaricdəki erməni lobbilərinin və Ermənistan Hökumətinin maliyəsi hesabına Şuşa şəhərinin yenidən qurulması və bərpası dünya erməniləri üçün həlli vacib olan ümummilli bir məsələyə çevrilmişdir.

Şuşa şəhərinin bərpası ideyasını gerçəkləşdirmək və təbliğat işlərini genişləndirmək üçün 2000-ci ildə İrəvan şəhərində "Shousi" Mədəniyyət Fondu və "Shousi" nəşriyyat evi yaradıldı. Fondun yaradılmasında məqsəd Şuşa şəhərinin mədəni irsinin tədqiq edilməsi, şəhərə yaxın ərazilərin inkişaf etdirilməsi üçün müxtəlif proqramların həyata keçirilməsi, "arxiv sənədlərinin" tədqiqi və təbliği nəzərdə tutulur.

Fond yaradıldıqdan dərhal sonra özünün Şuşa şəhərini dünya ermənilərinin Dini və Mədəniyyət mərkəzləri kimi inkişaf etdirilməsi layihəsini irəli sürdü. Belə ki, bu layihə çərçivəsində təmir bərpa və quruculuq işlərinin həyata keçirilməsi 5 mərhələdə həyata keçirilməsini nəzərdə tuturlar.

1-ci mərhələdə yeni turist mehmanxanalarının tikintisi, Qala divarlarının, Xan sarayının, Xan qızının iqamətgahının, qədim hamamın bərpası eyni zamanda bu abidələrin bərpasından sonra bu abidələrin içərisində və ətrafında bütün zəruri rahatlıqlarla təmin edilməli, maraqlı əyləncələrin təşkili turistlərin Şuşaya cəlb edilməsində müstəsna rol oynamalıdır. Adsız Qala divarları üzərinə isə "Jraberd divarı" adlı lövhələr yapışdırılmalıdır.

2-ci mərhələdə, O.Tarkanyan adına Mədəniyyət Mərkəzinin yaradılması, karvansara, bazar və bir neçə yaşayış evini təmir eimək, XİX əsrdə inşa edilmiş Şuşa bilik cəmiyyətinin binasını Eren Tarumyanın evi adlandıraraq burada bütün Ermənistanın və "Artsaxkertin" patriarxının konfranslarının və digər tədbirlərin keçirilməsini təmin edilməsi nəzərdə tutulur.

3-cü mərhələdə yeni stadionun və yeni erməni ibtidai məktəbinin tikilməsi vacib hesab edilir. Bu erməni məktəbində Şuşaya turist kimi gəlmiş diaspora üzvlərinin övladlarına erməni dili dərsi tədris ediləcək. XİX əsrin əvvəllərində inşa edilmiş Şuşa Realnı Gimnaziyası təmir edərək onu Marinay adına gimnaziya adlandırmaq, Zaxaryan adına müasir xəstəxana binasının tikilməsi planlaşdırılır.

4-cü mərhələdə İsa bulağında (ermənilər Hanot adlandırırlar) və Cıdırdüzündə istirahət evləri və əyləncə yerləri inşa edilməsi nəzərdə tutulur.

5-ci mərhələdə Gəncəsər məbədi və Şuşadakı erməni kilsələrinin nəzdində ermənilərin kilsə tarixi muzeyi təşkil etmək, burada dinin kök salması üçün dini məktəblərin də təşkil edilməsi vacib hesab edilir.

Bütün bunlardan başqa fondun hesabına Şuşada digər tarixi binaların və küçələrin bərpası ilə bərabər yeni turist mərkəzləri də inşa edəcək. Yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı fond Şuşanın tarixi və mədəni varisliyini genişləndirilməsi üçün nəzərdə tutulan layihələrə üstünlük verəcəkdir.
Öz fəaliyyətini daha da intensivləşdirmək və genişləndirmək üçün Fond aşağıdakı layihələrin də maliyələşdirilməsini də öz planlarına daxil etmişdir.

Qalanın və onu əhatə edən bütün ərazilərin xəritələrinin və fotoşəkillərinin çəkilməsi.

Evlərin və binaların arxitektura quruluşunun sxemlərinin çəkilməsi və ölçülərinin götürülməsi.

Memarlıq abidələrinin layihələşdirilməsi.

Şuşa şəhərinin bərpası üçün beş mərhələdə nəzərdə tutulan layihələrin hamısını beynəlxalq səviyyədə tenderlərə çıxarılması.

Şuşanın Arxiv fondunu yaradılması.

Aşkar edilmiş qəbirlərin və digər arxeoloji tədqiqatların nəticələrinin nəşr etdirilməsi.

Litoqraf varisliyinin tədqiqi.

Qalada və onun ətrafında mağara tədqiqatının aparılması.

Şuşa şəhərində Milli Erməni Muzey fondunun yaradılması.

Fars (İran) abidələrinin tədqiqi və nəşri.

Bu Konsepsiyanın reallaşmasına 2004-cü ildən başlanmışdır. Şuşa və onun ətraf ərazilərində mövcud olan 525 sayda tarix və memarlıq abidələri və daş qaya nümunələri siyahıya alınaraq konsepsiyaya əlavə edilmişdir. Son iki il ərzində Ermənistanın Arxitektura və İnşaat Universitetinin tələbələri Şuşada 220 binanın memarlıq quruluşunun sxemlərini çəkmiş və divarlarının ölçülərini götürüb, bu evləri bərpa üçün hazırlanmasını təmin etmişlər.

Ermənistanın Marif və Elm Nazirliyində daha sonra Nazirlər Kabinetində bu Konsepsiya və layihələrə baxılaraq bəyənilmiş, Hökumət tərəfindən Şuşanın bərpasının reallaşması üçün bu layihələrə Ermənistan Hökuməti Dövlət büdcəsindən hər il 30 milyon dram vəsait ayrılmasını nəzərdə tutulmuşdur.
Şuşada bərpa işlərinin aparılmasına rəhbərlik Bakur Karapetyan adlı ermənistan vətəndaşına həvalə edilmişdir.

Bütün bu baş verənlərdən sonra erməni katalikosunun səmimiliyinə inanmaq olmur. Katalikos Ermənilərin mənəvi varislik layihəsinin reallaşmasına çalışır, yoxsa hümanistlik nümayiş etdirərək Şuşadakı məscidlərdən birini bərpa etdirmək istəyir?


Faiq İsmayılov.
Azərbaycanın İşğal Olunmuş Ərazilərinin
Tarix və Mədəniyyət Abidələrini
Müdafiə Təşkilatı ictimai birliyinin
sədri.