ZIYALILIQ TARIXIMIZIN AÇAR ADI

Xalq şairi Rəsul Rzanın 100 illik yubileyinin rəsmi şəkildə qeyd edilməsi haqqında ölkə prezidenti Ilham Əliyev sərəncam imzalayıb. Gözəl təşəbbüsdür! Nədən olmasın? Ən azından, belə yubileylər zamanı tarixi şəxsiyyətlər bir daha yada salınır, təzədən öz əsl qiymətlərini almış olurlar. Istər-istəməz mən də, bu yubiley sərəncamı təriqiylə Rəsul Ibrahim oğlu Rzayevin - Rəsul Rzanın şəxsiyyəti və yaradıcılığı haqqında düşünməli oldum və bu düşüncələrimi də oxucularımla bölüşmək istəyirəm.
Rəsul Rza bizim ədəbiyyat tariximizin və bəlkə, ziyalılıq tarixi deyilən bir anlayış varsa, ziyalılıq tariximizin açar adlarından biridir. Onun şəxsiyyətini araşdırmaqla biz XX əsr tariximizin böyük bir parçası haqqında təsəvvür əldə etmiş olarıq və obyektiv yanaşma olarsa, bu günün bir çox cavabsız suallarını da özümüz üçün aydınlaşdıra bilərik. Tarixi ənənənin Sovet baltasıyla amansızca kəsildiyi keçid illərinin Azərbaycanlı ziyalı obrazını Rəsul Rzayevin timsalında görə bilərik.
Bu gün biz Rəsul Rzayevi ittiham edə bilmərik, o öz dövrünün adamı idi, öz dövrünün eybəcərlikləri ilə yaşamağa məhkum edilmiş minlərlə Azərbaycan ziyalısından biri idi. 1930-cu illərin amansız repressiya illərində gənc bir şair kimi ortaya çıxmış, ən görkəmli şəxsiyyətlərin linç edildiyi, sürgünə göndərildiyi o dəhşətli dövrdə fərasətli tərpənib 29 yaşında Azərbaycan Yazıçılar Ittifaqının sədri vəzifəsinə yüksəlmişdi.
Onunla birlikdə, dərhal zamanın nəbzini tutaraq Leninə və Stalinə poemalar həsr etmiş Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Məmməd Rahim kimi şairlər repressiya yanğınından salamat qurtara bilmişdilər. Bundan sonra onların yalnız bir yolu var idi: Sovet hakimiyyətinin tələbləri çərçivəsində yazmaq və yaratmaq, ədəbiyyatın hakimiyyətin təkərciyi və vintciyi rolunu yerinə yetirmək. Hakimiyyətə və sovet ideallarına sədaqətlərini permanent olaraq təsdiq etməliydilər.
Başqa alternativ buraxılmamışdı. Bu onların və o dövrün faciəsiydi. Sürgünə getmək və ya boyun əymək yolayrıcında onlar könüllü olaraq ikincini seçmişdilər. Özləri də bilmədən, bundan sonrakı "ziyalılıq" tariximizin təməl daşlarını qoymuşdular. Onlar özlərindən sonra gələn ziyalılar nəslinə şərlə barışaraq yaşamaq yolunu açdılar. Həmin illərdən başlayaraq meydana çıxmış olan və Azərbaycanın gələcək faciələrinə yol açan şəxsiyyət defisiti problemi özünü göstərməkdədir.
Əsl üzünü gizlədərək yaşamanın, çayı adlayana qədər erməniyə dayı demənin, xeyirin naminə şərlə əməkdaşlıq etmənin toxumları yalnız bu illərdə səpildi, Azərbaycan ziyalısının şüarına çevrildi və 1991-ci ili adlayaraq bizim bu günlərə qədər gəlib çıxdı. Açar şəxsiyyətlər olduğu kimi, açar tarixi dövrlər - günlər, aylar və ya illər olub. Bunlara tarixin dönüş günləri, ayları və ya illəri də deyə bilərik.
1937-ci il Azərbaycan xalqı üçün belə bir tarixi dönüş ilidir. Bu ildən etibarən biz öz tariximizdə şəxsiyyətləri deyil, onların surroqatlarını görürük. Yalançı qəhrəmanlar ön plandadır. Yazıçılar eyni zamanda KQB-nin ştatlı işçiləridir. Xalq şairi adı gözdən pərdə asmaqdan ötəridir, bu şairlərin xalqla heç bir təması yoxdur. Dövlət aparatı onların arxasından çəkilərsə bir anın içində iflas edəcəklər, şöhrətlərindən əsər-əlamət qalmayacaq. Üzdə Xalq, arxada Saray şairləri və yazarları.
Bu eybəcər ənənə hələ də sürməkdədir. Ən acınacaqlısı, bu ənənənin müstəqil Azərbaycana daşmasıdır. Bu mənada Azərbaycan SSR ilə Azərbaycan Respublikası arasında heç bir mənəvi sərhəd yoxdur. Tarixin gömrük məntəqəsində yuxuya dalmışıq. Sərəncamda yubiley təklifinin Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi və Azərbaycan Yazıçılar Birliyi tərəfindən irəli sürüldüyü öz əksini tapıb. Əsərləri bu gün artıq aktuallığını itirmiş bir sovet şairinin, "Türklər bizə qardaş deyib yurdumuzu talayanda,...
Rus xalqının qardaş əli tutdu bizim əlimizdən" misralarının müəllifinin 100 illik yubileyinin rəsmi şəkildə qeyd olunması, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasına, Təhsil Nazirliyi ilə birlikdə tədbirlər planının hazırlanmasının və həyata keçirilməsinin tapşırılması, sözün əsl mənasında Azərbaycan mədəni siyasətinin olmamasının və ya varsa da müstəqil Azərbaycan Respublikası xalqının ideallarıyla üst-üstə düşməməsinin göstəricisidir.