Bu seçki parlamentarizmin dəfni idi

***

- Ərəstun bəy, növbədənkənar parlament seçkiləri bitdi və ilkin nəticələr açıqlandı. Seçkinin nəticələrinə əsasən nə deyə bilərsiniz?Bu seçki nəyi göstərdi?

- Seçkilərin  nəticələrinin dəyərləndirilməsini zaman baxımından qısamüddətli və uzunmüddətli olaraq iki qrupa, müxtəlif rakurslardan dəyərləndirmə baxımından isə ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi və psixoloji effektlərə bölmək istərdim. Qısamüddətli baxdıqda mahiyyət və keyfiyyət etibarilə əvvəlkindən prinsipial olaraq heç nə ilə fərqlənməyən ali qanunverici orqan formalaşdırıldı. Uzunmüddətli götürdükdə isə biz Azərbaycanda daha susqun, daha sözəbaxan və daha səriştəsiz parlamentin yaradılmasının şahidi olduq ki, bu da ölkədə qəbul edələcək qanunların həm keyfiyyətinə, həm də işləkliyinə öz neqativ təsirlərini göstərəcək. Bu seçki ölkədəki onsuz da rüşeym halında mövcud olan parlamentarizmin dəfni idi. Buradan da belə qənaətə gəlmək olar ki, hakimiyyət qanadları arasında səlahiyyət bölgüsü, institusional idarəetmə və bunlarla birbaşa əlaqəli olan hakimiyyət-cəmiyyət balansının olan-qalan kövrək elementləri də aradan qaldırıldı. Belə bir durum isə qarşıdan gələn illərdə hansısa pozitiv dinamikanın olacağını deməyə heç bir əsas vermir. Əksinə, ölkədə onsuz da baş alıb gedən qanunsuzluq mühiti bir qədər də dərinləşəcək, siyasi idarəetmə sisteminin iflası yekunlaşacaq, korrupsiya daha da artacaq və iqtisadi tənəzzül davam edərək son nəticədə sosial-iqtisadi böhrana gətirib çıxaracaq. Burada da söhbət artıq onilliklərdən və ya illərdən yox, bəlkə də aylardan gedir. Seçki dövlət idarəçilik sisteminin dərin böhran içində olması ilə yanaşı, həm də onu göstərdi ki, Azərbaycana xarici təsirlər daha da artıb və ölkə faktiki olaraq xaricdən idarə olunur. Daha dəqiq desək, Rusiyadan. Bu isə Azərbaycanın onsuz da aydın görünən beynəlxalq aləmdən təcrid olunmasını bir qədər də artıracaq, hakimiyyətin manevr imkanlarını daraldacaq ki, bunlar da öz növbəsində sosial-iqtisadi vəziyyəti bir qədər də ağırlaşdıracaq, ölkənin ərazi bütövlüyü probleminin həlli istiqamətində səylər üçün əlavə risklər yaradacaq. Bundan başqa növbədənkənar seçkilərin guya geniş islahatlar çərçivəsində keçirilməsi haqda verilən bəyanatların seçkilərin nəticələrində öz təsdiqini tapmaması cəmiyyətdəki onsuz da gərgin olan psixoloji atmosferi bir qədər də gərginləşdirdi. Başqa sözlə, dövlətə və hakimiyyətə inamsızlıq bir qədər də artdı, bu isə hakimiyyətlə cəmiyyət arasındakı uçurumun daha da dərinləşməsi deməkdir. Hər şeyi əsla tünd rənglərdə təqdim eləmək istəmirəm, amma təəssüf ki, hansısa pozitiv işartıları tapıb göstərmək də asan deyil.

- Parlamentin buraxılması və islahatlarla bağlı vədlər bir çox insanı ruhlandırmışdı və inandırmışdı. Ona görə bir çox müstəqil namizədlər və seçki blokları, hətta müxalifətdən olan bəzi namizədlər bu seçkiyə böyük inamla getdilər. Amma nəticədə həmin namizədlərin bir çoxu parlamentə buraxılmadı. Hətta xalqın böyük etimad göstərdiyi müstəqil namizədlər belə seçilmədi. Parlament köhnə deputatlardan və daha çox YAP üzvlərindən formalaşdı. Bəs onda parlamentin buraxılması nəyə görə lazım idi? Bütün bunlar nəyə görə baş verirdi?

- Bu, indi ən çətin sualdır və araşdırmalar da göstərir ki, hələlik heç kəs həmin suala dolğun və dəqiq cavab verə bilmir. Bir sıra hallarda bunun qarşıdan gələn mümkün devalvasiya ilə bağlı olduğu iddia edilir, digərlərində isə son aylar hakimiyyətdə gedən dəyişikliklərin davamı kimi dəyərləndirilir, amma ikinci ilk baxışdan daha inandırıcı görünür. Belə ki, son aylar ölkənin icra hakimiyyəti strukturlarında aparılan kadr dəyişikliyi daha çox prezident hakimiyyətinin Mehriban Əliyevaya ötürülməsinə hazırlıq kimi dəyərləndirilir və növbədənkənar parlament seçkilərinin də bu dəyişiklikliyin bir növ davamı olduğu iddia olunur. Bu başdan deyim ki, şəxsən mən belə ötürülmə üçün ciddi əsasın olduğunu görməsəm də bu versiya heç də tam əsassız görünmür, baxmayaraq ki, həmin addımlar son dərəcə riskli və mən deyərdim, qeyri-siyasi kimi dəyərləndirilə biləcək dərəcədə səriştəsiz şəkildə həyata keçirilir. Elə bu da seçkilərin keçirilməsində bütün çılpaqlığı ilə özünü göstərdi. Amma tək bununla kifayətlənmədi. Belə bir plana açıq müqavimətin və sabotajın olması da qabarıq şəkildə nəzərə çarpdı, məhz elə bu səbəbdən də faktiki olaraq, keyfiyyətcə və elə tərkib baxımından da nəinki əvvəlkindən daha işgüzar yeni parlament formalaşdırmaq alınmadı, hətta yuxarıda qeyd elədiyim kimi, daha uğursuz ali qanunverici orqan yaradıldı.
Qaldı seçkilərlə bağlı cəmiyyətə verilən mesajlara və onların təsirinə, məncə, hakimiyyət ən böyük səhvə də elə bu məsələdə yol verdi. Bu mənada hər şey elə əvvəllər keçirilən seçkilərdəki kimi olsaydı, məncə, daha yaxşı idi, nəinki, insanları ümidləndirərək seçkiyə sövq etmək, amma sonda onları aldadılmış vəziyyətdə buraxmaq. Məsələn, mən hansısa yeniliyin olacağına zərrə qədər də inanmırdım, amma on minlərlə insan daxilindən gələn istəkdən və aparılan təbliğatın təsirindən hissə qapılaraq yeniliklərin olacağına inandı. Namizədlərin irəli sürülməsində və qeydiyyata alınmasında göstərilən loyallıq belə ümidləri bir qədər də artırdı və sanki cəmiyyətdə də bir canlanma başladı. Ölkədə faktiki olaraq yeni, gənc, enerjili, həm də savadlı ictimai-siyasi fəal kəsim üzə çıxmağa başladı. Dəyişiklik istəyən hakimiyyət üçün bu, çox yaxşı imkan idi, amma yalnız hakimiyyəti yaxşı tanımayanlar buna inana bilərdi. Burada söhbət hətta hakimiyyətə inanmaqdan da getmir. Cəmiyyətdən həyatını, ölkəsini yaxşılaşdırmaq çağırışları göründü, amma seçkilər günü məlum oldu ki, nəticə etibarilə heç nə dəyişmədi və verilən vədlərin də hamısı elə əvvəlkilər kimi yalan imiş. Azərbaycanı idarə edənlər sadə bir həqiqəti anlaya bilmirlər ki, daim yalan danışmaq, insanları aldatmaq hakimiyyətə təkcə inamsızlığı və etimadsızlığı deyil, həm də ona olan nifrəti və aqressiyanı artırır. Bu dəfə də məhz belə oldu. Aldadılmış yüz minlərlə insan özünü həm də təhqir olunmuş hiss edir və İlham Əliyevin “insanlar razı olmasaydılar, etiraz edərdilər” bəyanatı isə cəmiyyət tərəfindən faktiki təhdidlə qarışıq istehza kimi qəbul edildi. Belə təəssürat yaranır ki, ölkənin rəhbəri idarə etdiyi cəmiyyətlə bağlı tamamilə qeyri-real dəyərləndirməyə malikdir və bu səbəbdən də o cür qeyri-adekvat bəyanatlar verir. Bu mənada seçicilər tərəfindən qovulan, fitə basılan şəxslərin ənənəvi saxtakarlıqla parlamentə daxil edilməsi də bir növ insanlara, cəmiyyətə meydan oxumaq kimi görünür ki, bu da siyasi dəyərləndirmə nöqteyi-nəzərindən ən yumşaq şəkildə ifadə etsək, anlaşılmazlıq adlandırıla bilər. Nəticə olaraq, bunu deyə bilərəm ki, ölkədəki vəziyyət artıq tam olaraq ictimai-siyasi münasibətlər müstəvisindən kənara çıxıb və deməli, yaxın dövrlərdə qeyri-siyasi mübarizə texnologiyalarının üstünlük təşkil edəcəyini gözləməliyik.

- Yeni parlamentdən nə gözləmək olar?

- Qısa cavab versəm – heç nə. Ən azı, yaxşı heç nə. Prezident Administrasiyasından gələn qanun layihələrinin və tapşırıqların təsdiqlənməsi, cəmiyyətdə qıcıq yaradan, insanların heysiyyatına, qüruruna toxunan sərsəm bəyanatlar və açıqlamalar, müxtəlif beynəlxalq səviyyələrdə biabırçı çıxışlar və s. Gözləntilərim budur, təəssüf ki.

- Belə fikirlər var ki, bu dəfə də islahat istəyənlər YAP-a qalib gələ bilmədilər və istəklərinə nail ola bilmədilər. Belə çıxır ki, YAP artıq bir güc kimi formalaşıb və hakimiyyətin müəyyən dairəsinə, islahatçılara qalib gələ bilir?

- Bundan başlayaq ki, mən hər hansı bir islahatın olduğunu nə görürəm, nə də olacağını düşünürəm. Müxtəlif qruplar arasında daha çox mövqe əldə etmək, resursların bölgüsündə daha geniş səlahiyyətə malik olmaq uğrunda mübarizə gedir və həmin qruplardan biri həyata keçirmək istədiyi planlarını islahat adlandırır. YAP da bu çəkişmədə digər tərəfin əlində ciddi strukturlaşmış, dərin kök atmış yetərincə təsirli vasitədir. Belə görünür ki, yuxarıda qeyd etdiyim kimi, özünü islahatçı rolunda təqdim edən tərəf, yəni, Paşayevlər vəziyyəti heç də düzgün dəyərləndirə və bugünkü nəticə etibarilə ciddi uğur qazana bilmədilər. Bu da gözlənilən idi, çünki siyasi uğur təkcə maliyyə və inzibati resurslar vasitəsilə qazanılmır, bunun üçün siyasi strategiya, geniş şəbəkələşmə, zəruri insan resursları, cəmiyyətlə qarşılıqlı ünsiyyət və ən başlıcası da mübarizə təcrübəsi tələb olunur. Üç il əvvəl Paşayevlərin kadr siyasəti haqda tənqidi yazıma acıqlı reaksiya verilmişdi, halbuki, belə tənqidə qəzəblənməkdənsə onu araşdırmaq, təhlil etmək və ondan nəticə çxarmaq daha məqbul idi. Amma bunun üçün də müvafiq kadr potensialı və bir də siyasi iradə, siyasi tolerantlıq lazımdır. Digər tərəfdən isə elə sovet tarixində də belə hallar olub ki, heç kəsin gözləmədiyi bir şəxs liderliyi ələ aldıqdan sonra dərin islahatlar həyata keçirib. Mən Stalindən sonra hakimiyyətə gəlmiş və Sovet İttifaqının hər mənada ən uğurlu dövrünün müəllifi olmuş Nikita Xruşşovu nəzərdə tuturam. Bəlkə də Mehriban Əliyeva həqiqətən islahatlar apara biləcək elə həmin potensial liderdir, amma onun hakimiyyətin daxilində bir çoxları tərəfindən birmənalı qəbul olunmadığı da faktdır. O cümlədən də bu gün Paşayevlərlə yaxın müttəfiq olanlar tərəfindən. Bunun səbəbləri barədə isə bizim mövzuya çox da aidiyyatı olmadığından danışmaq istəmirəm.

- Bu söz-söhbətlərin ardı olaraq bildirirlər ki, islahatçı qanad tez bir zamanda güc yığacaq, hətta yeni partiya formalaşdıracaq, yenidən növbədənkənar parlament seçkiləri elan olunacaq. Sizcə, yeni parlament uzunömürlü ola biləcəkmi?

- Nəzəri baxımdan hər şey ola bilər, amma belə məsələlərin çoxsaylı daxili və xarici amillərdən asılı olduğunu nəzərə alsaq, praktik baxımdan bu ssenari çox da inandırıcı görünmür. İstər partiya quruculuğu, istərsə də təzəcə formalaşdırılmış parlamentin yenidən buraxılması hər biri ayrı-ayrılıqda miqyaslı işlərdir.Bunun üçün isə zaman və insan resursları qıtlığı var. Mən hələ bu cür planların qarşılaşa biləcəyi müqaviməti və digər maneələri demirəm. Başqa, daha çevik və az zaman tələb edən ssenarilər də mümkündür, amma onların həyata keçirilib-keçirilməyəcəyini zaman göstərəcək.

- Prezident bildirdi ki, əgər Azərbaycan xalqı bu seçkilərin keçirilməsindən narazı olsa, öz səsini ucaldardı. Amma biz sosial şəbəkələrdə xeyli seçki pozuntusu, bundan sonra müxtəlif aksiyalar, namizədlərin etirazları, MSK qarşısında namizədlərin oturaq aksiyası və ayın 16-na təyin edilən mitinqin xəbərlərini alırıq. Yəni, doğrudan prezident bütün bunlardan xəbərsizdir, yoxsa baş verənlərin hamısı onun iradəsi altında baş verir?

- Məncə, İlham Əliyevin cəmiyyətdə baş verənlər haqda ətraflı məlumatı var, amma nədənsə bütün problemlərə münasibətdə yalnız inkarçılıq yolunu tutub, sanki ölkədəki çoxsaylı problemlər haqda danışmaq, nə də eşitmək istəyir. Onun həmin uğursuz ifadəsi də yuxarıda qeyd elədiyim kimi, cəmiyyətdə bir növ istehza, opponentlərini və seçkilərdən gözləntisi olan çoxsaylı vətəndaşları ələ salmaq kimi qəbul olundu. Qaldı baş verənlərin onun iradəsi altında olmasına, bu, mənim özüm üçün də maraqlı sualdır və hələlik həmin suala cavabım neqativdir. İlham Əliyev son aylar atdığı addımlarla hakimiyyətin mövcudluğunu, onun özünüqoruma müxanizmlərini təmin edən konstruksiyanı zədələmiş oldu və hakimiyyətin faydalı iş əmsalının onsuz da yüksək olmadığını nəzərə alsaq, bu zədələnmə onu demək olar ki, iflic etdi. Bu cür situasiyalarda isə bütün hadisələr yalnız “əlahəzrət xaos”un iradəsi altında baş verir.

- Yanvarın 28-də Avropa Şurasının Parlament Assambleyası “Avropada media azadlığına və jurnalistlərin təhlükəsizliyinə təhdidlər” adlı qətnamə qəbul edib, qətnamədə Azəbaycandakı situasiya kəskin pislənilir. Yanvarın 29-da ATƏT DTİHB müşahidə missiyası parlament seçkiləri ərəfəsində mənfi aralıq hesabat açıqlayıb. Yanvarın 30-da Avropa Şurasının Parlament Assambleyası “Azərbaycanda siyasi məhbuslarla bağlı məlumatlar haqqında iş” üzrə mənfi qətnamə qəbul edib. Seçkiqabağı mühiti qiymətləndirmək üçün 22-23 yanvar tarixlərində Bakıya səfər edən Avropa Şurası Parlament Assambleyasının (AŞPA) nümayəndə heyəti mənfi rəy verib. ABŞ dövlət katibinin köməkçisinin müavini Kerri Filipetti Azərbaycanın rəhbərlik etdiyi Qoşulmama Hərəkatını avtoritar rejimlərin klubu adlandırıb. Britaniyanın Economist Intelligence Unit şirkətinin 167 ölkə arasında hər il tərtib etdiyi demokratiya indeksi Azərbaycandakı rejimi yenidən avtokratiya adlandırıb. Azərbaycan dünyanın 167 ölkəsi arasında yenidən son yerlərdən birində – 147-ci olub. Human Rights Watch (HRW) hüquq- müdafiə təşklatı Azərbaycanda insan haqları ilə bağlı növbəti illik hesabat hazırlayıb, orada Azərbaycan insan haqlarının pozulması üzrə lider ölkələr arasındadır. Azərbaycanda seçkilərə 10 gün qalmış Almaniyada korrupsiya qalmaqalının yeni həlqəsi başlayıb. Bu seçki bütün bunlara hakimiyyətin cavabı ola bilərmi?

- Hakimiyyət üzdə beynəlxalq aləmin tənqid və iradlarına münasibətdə açıq inkarçılıq yolu tutub, əslində isə pərdəarxası Qərblə, beynəlxalq aləmlə daha yaxın münasibətlərə can atır, yeni kanallar axtarır, çünki indiki durumu onu, həm də ölkəni tam olaraq bir tərəfdən – Rusiyadan asılı edir. Bir növ balansa ehtiyac yaranıb, amma Qərbdə anlayırlar ki, Azərbaycan hakimiyyətinə bu, ancaq özünü qorumaq məqsədilə manevrlər üçün lazımdır. Eyni zamanda bu axtarışların qarşısında iki çox ciddi maneə var: əvvəla, Azərbaycan hakimiyyətinin neqativ reputasiyası bir çox beynəlxalq siyasi dairələri və demokratik dövlətlərin hakimiyyətlərini ondan məsafələşməyə məcbur edir. İkincisi, Rusiya ilə həddindən artıq yaxınlaşma Qərbdə ölkəmizə qarşı qıcıq yaradır, Azərbaycanı Rusiyanın vassalı qismində təqdim edir ki, bu da ölkəyə və onun hakimiyyətinə neqativ münasibəti daha da gücləndirir. Qaldı bütün bu əsaslı tənqidlərə və onlara hansısa qeyri-siyasi, qeyri-adekvat reaksiyalara, belə münasibət vəziyyəti bir qədər də ağırlaşdıra və sanksiyaların tətbiqinə qədər çatdıra bilər. Azərbaycan hakimiyyətinin ənənəvi lobbiçiləri, onlarınsa mütləq əksəriyyəti adi fırıldaqçılar və dələduzlardır, artıq bugünkü siyasi reallıqlara təsir gücündə deyil, odur ki, dünya ilə, beynəlxalq aləmlə açıq və səmimi dialoqa getmək yeganə yoldur.

- Nə etmək lazımdır ki, Azərbaycan parlamenti bu seçkidən sonra öz imicini qoruya bilsin? Parlament legitim qəbul olunsun?

- İlk növbədə ölkədə geniş əfv və amnistiya həyata keçirmək lazımdır ki, siyasi məhbus problemi birdəfəlik bitsin.Yeni siyasi motivli həbslərin olmaması şərtilə, əlbəttə. Seçki pozuntularının hamısı araşdırılarsa və onlara dair müvafiq qərarlar qəbul olunarsa, seçkilər dövründə insanlara qarşı zorakılıq törədənlər cəzalandırılarsa, xarici lobbiçilərə varilən rüşvətlərin əvəzinə əsassız həbs olunmuş şəxslərə vurulmuş ən azı maddi ziyana görə kompensasiyalar ödənilərsə, vəziyyəti dəyişmək olar və bu, indi Azərbaycan üçün hava-su qədər əhəmiyyətlidir. Bütün bu addımları atmaq üçünsə yersiz təkəbbürdən, özünü güclü göstərmək kompleksindən imtina etmək və opponentlərlə tamamilə fərqli müstəvidə münasibətlərə keçməyə başlamaq lazımdır. Mövcud problemlərin inkarı isə vəziyyətdən çıxış yolu deyil. Unutmayaq ki, inkarçılığın başqa bir adı da cəhalətdir. Cəhalət isə heç kəsə uğur gətirməyib hələ.