Dialoq üçün itirilmiş hər bir imkan ölkənin mövqelərini ciddi təhlükə altına qoyur

***

-Ələkbər bəy, ABŞ Dövlət Departamenti insan haqları ilə bağlı ənənəvi hesabatını açıqladı. Bu dəfə hesabat əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq Azərbaycanda gözlənilən reaksiyanı doğurmadı. Hətta bir çox media orqanları gündəlik xəbərlərində heç bu hesabata toxunmadılar. Sizcə, bu dəfə hesabat dişsiz hazırlanıb və ya hakimiyyətin bu kimi tənqidlərə qarşı immuniteti yaranıb, yoxsa hesabatın reaksiya doğurmamasının başqa səbəbləri var?

-Ədalətli sualdır. Ondan başlayaq ki, insan haqları üzrə illik hesabatlar siyasi bəyanat deyil, faktlar toplusudur. Bu mənada Azərbaycan rəsmilərinin illərdir ki, sərgiləməyə adət etdiyi siyasi ritorika əslində sənədin mahiyyətinə və məqsədlərinə hər zaman qeyri-adekvat olub. Bu yanaşma, nəhayət, dəyişirsə, bəyənilsin: yox hələ dəyişməyibsə, hələ də gec deyil...

Məsələ ondadır ki, ABŞ Dövlət Departamenti bu hesabatı kimlərləsə üz-göz olmaq üçün tərtib etmir, belə ki, sənəd özü diplomatiyaya kifayət qədər əl yeri qoyur. Vaşinqtonda tez-tez işlədilən bir ifadəyə əsaslansaq, ən uğurlu diplomatiya bir-birini tanımaqdan başlayır..

Təsadüfi deyil ki, Amerika diplomatları hesabatda sadalanan faktların toplanması, analizi və təsdiqlənməsi üzərində ciddi vaxt və enerji sərf edirlər. Heç bir ölkə burada qəsdən ağ və ya qara təqdim olunmur, hər halda sənəddə insan haqlarının müdafiəsi işində çatışmazlıqlarla yanaşı, uğurlara da yer ayrılır. Mesaj isə aydındır: ‘Amerika insan haqlarını özündən kəşf etməyib, əksinə, insan haqları Amerikanı kəşf edib və onlar ümumbəşəridir”.

İkincisi, bu hesabatların hazırlanması Konqresin timsalında Amerika vergiödəyicilərinin öz hökumətləri qarşısında tələbidir, belə ki, amerikalılar tərəfdaş saydıqları ölkələri onların insan haqlarına hörməti əsasında təsbit edirlər. Məhz bu səbəbdəndir ki, 1961-ci ilin Xarici Yardımlar Aktı və 1974-cü ildə qəbul edilmiş Ticarət Aktı əsasında hər il Dövlət Departamenti ABŞ-dan yardım alan, eləcə də BMT üzvü olan bütün ölkələr haqqında bu sənədi hazırlayaraq Konqresə təqdim edir. Sayca 44-cü olan sonuncu hesabat da əvvəlkilər kimi Azərbaycan cəmiyyəti ilə yanaşı - bəlkə də ondan daha artıq - bu ölkə barədə fikirlərini formalaşdırmağa çalışan amerikalılar üçün nəzərdə tutulub və dünyada insan haqlarının durumunu ehtiva edən ən etibarlı faktlar toplusudur.

-Ümumiyyətlə, bu dəfəki hesabatda nələr var? Hesabat müəllifləri Azərbaycandakı insan haqlarının durumunu tam təsbit edə biliblərmi? Əvvəlki hesabatlardan sərt, yoxsa yumşaq hesabatdır?

- İnsafən, builki hesabat əvvəlkilərdən daha dolğun və əhatəli təəssürat bağışlayır. Demək olar ki, diqqətdən yayınmayan mövzu saxlanılmayıb, hərçənd, detallara vardıqda, müstəqil insan haqları müdafiəçiləri ölkədə baş verənlərin miqyasının sadalananlardan qat-qat artıq olduğunu qeyd edirlər. Buna baxmayaraq, hesabat konkret nümunələr əsasında ümumi təəəsüratı təsvir edə bilib.

Diqqətçəkən məqam odur ki, işgəncələr, polis zorakılıqları, cəzasızlıq, ifadə və toplaşma azadlıqlarının boğulması kimi faktlara sənəddə dönə-dönə, müxtəlif bölmələrdə müraciət edilir. Bu isə Azərbaycanda baş verən pozuntuların ənənəvi məcradan çıxdığına, polis zorakılığının sərhəd və məkan tanımadığına işarədir. Məsələn, əvvəllər dəyənəkdən yalnız qapalı saxlanma məntəqələrində, gözdən kənarda istifadə edilirdisə - hakimiyyət öz növbəsində bu faktları asanlıqla danmağa üstünlük verirdi - indi günün günorta çağı yolun ortasında hamının gözü qarşısında tətbiq edilir və buna görə heç kəs cəzalandırılmır...

Eləcə də söz azadlığının boğulmasında hakimiyyət necə deyərlər, kitab-dəftərə düşmüş və digər avtoritar ölkələrdə təcrübədən çıxarılmış bütün metodları sınadıqdan sonra artıq yeni nümunələr yaratmağa başlayıb. Məsələn, ölkə xaricindəki İnternet fəallarının təqibi kimi.

Yeri gəlmişkən, builki hesabatda ən çox diqqətimi çəkən yenilik  Azərbaycanın timsalında transmilli repressiyalar mövzusuna müraciət edilməsidir. Belə ki, sənəddə “Ölkə kənarında mənzillənən şəxslərə qarşı siyasi motivli təqiblər" adlı xüsusi bölmə də əlavə edilib və orada hökumətin İnterpol daxil olmaqla, digər beynəlxalq alətlərdən istifadə edərək tənqidçi fəalları xaricdə ələ keçirmək cəhdlərindən bəhs olunur. Bu kontekstdə hazırda ölkədən kənarda yaşayan fəallara qarşı təqiblər xüsusilə yada salınır. Bildiyim qədərilə, bənzər metodlar xaricdəki onlarla başqa fəalla qarşı da tətbiq edilməkdədir. Məsələn, keçmiş siyasi məhbus Rəşad Ramazanov kimi. Siyahını uzatmaq olar və güman ki, hakimiyyət bu əməlindən əl çəkməsə, gələnilki hesabatda bu bölməyə daha geniş diqqət ayrılmasını gözləmək olar.

 Amma bu məsələni daha əhəmiyyətli edən başqa bir vacib məqam hazırda ABŞ Konqresinin gündəliyində transmilli repressiyalara dair xüsusi aktın müzakirə olunmasıdır. TRAPact adlı bu sənəd ötən il Helsinki Komissiyası tərəfindən irəli sürülüb və avtoritar rejimlərin İnterpol və digər vasitələrlə xaricdəki tənqidçilərinə qarşı təqiblərini dayandırmaq üçün təcili və işlək mexanizmlərin yaradılmasını ehtiva edir ki, buraya sanksiyalar da daxildir. Düzdür, akt müəllifləri qanun layihəsində Azərbaycandan geniş bəhs etmirdilər, amma indi Dövlət Departamentinin insan haqları hesabatında Azərbaycanla bağlı bu bəndin sənədləşdirilməsi ciddi hadisədir və Konqressin də diqqətindən yayınmayacaq.

-Maraqlısı budur ki, bu dəfə hakimiyyət nümayəndələrindən də gözlənilən reaksiya gəlmədi. Yəni,  bu dəfə hakimiyyət nümayəndələrindən kimsə hesabata cavab olaraq ikili standart, qərəz kimi ifadələrdən istifadə etməyib. Ümumiyyətlə, mən heç bir reaksiyaya rast gəlməmişəm. Bəs o biri tərəfdə vəziyyət necədir? Yəni, ABŞ tərəfi Azərbaycan tərəfdən gözlənilən reaksiyanın verilməməsindən narahat deyil ki?

-Tam əksinə, hesabatın ittiham deyil, faktlar toplusu olduğunu nəzərə alaraq, Vaşinqtonda Bakının reaksiyasından daha çox bu sahədə vəziyyətin yaxşılaşması yolları müzakirə olunur. Ən mühümü Azərbaycan tərəfi ilə həm rəsmi kanallarla, həm də vətəndaş cəmiyyəti vasitəsilə təmasları qoruyub saxlamaqdır. Ən ideal ssenari Bakı ilə birbaşa və geniştərkibli insan haqları dialoqları aparmaq olardı ki, bu da sadalanan faktların birgə müzakirəsinə və problemlərin daha effektiv həllinə yol açardı. Hərçənd, Bakıdan gələn siqnallar belə dialoqa Azərbaycan tərəfinin hələ tam hazır olmadığına dəlalət edir. Buna baxmayaraq, Vaşinqtonda rəsmilər ATƏT çərçivəsində yaradılmış imkanlardan istifadə edərək həm rəsmilər, həm də vətəndaş cəmiyyətləri ilə təmasları davam etdirməkdə maraqlıdırlar.

 Bizimlə qeyri-rəsmi söhbətlərdə buradakı diplomatlar bir qayda olaraq, aşağıdakı sətirlərdən iqtibas gətirirlər.  “Azərbaycan ABŞ üçün mühüm tərəfdaşdır. Bütün dostları kimi Amerika da Azərbaycanda yalnız inkişaf və islahatlar görməkdə maraqlıdır. Amma azad səslərə qarşı özü savaş açan bir sistem heç vaxt uzunmüddətli sabitliyə və dəyişiklyə nail ola bilməz. ABŞ bu sahədə vəziyyəti düzəltmək üçün Azərbaycana kömək etməkdə maraqlıdır”.

Bir məqamı da qeyd edim ki, builki hesabatda yer tutmuş pozuntuların bir hissəsi Amerika qanunlarına görə, bu ölkənin Azərbaycan kimi ölkələrə yardımlarını istisna edir, odur ki, diplomatlar vəziyyətin çətinliyini xatırladaraq məhz qarşılıqlı əməkdaşlıq və dialoq nəticəsində problemlərin böyüməyəcəyinə ümid bəsləyirlər..

-Son vaxtlar belə bir fikir yaranıb ki, Azərbaycan insan haqları ilə bağlı ölkə daxilində yumşalma siyasəti həyata keçirir, vəziyyət xeyli yaxşılaşıb. Amma doğrudur, son bir ildə uzunmüddətli siyasi həbslər olmasa da xeyli inzibati həbslər baş verib. Və ya fərqli düşüncəli insanların təqibi davam edir. Sərbəst toplaşma azadlığı pozulur.  Yəni, ritorika dəyişməyib. Orada ritorikanın dəyişmədiyindən və burada baş verənlərdən məlumatlıdırlar, yoxsa onlar da burada baş verən imitasiya xarakterli dəyişikliyə gerçəkdən inanırlar?

- İnsan haqları üzrə Dövlət Departamentinin son hesabatı Azərbaycanda islahat bəyanatlarının dönə-dönə təkrarlandığı dövrü - 2019-cu ili əhatə edir. Vaşinqtonda rəsmilər ənənələrinə sadiq qalaraq Azərbaycandakı vəziyyəri digər ölkələrlə müqayisə əsasında deyil, məhz Azərnbaycanın özü ilə bağlı əvvəlki hesabatları tutuşdurmaqla təsbit etməyə çağırırlar. Təəssüf ki, bu müqayisə də ürəkaçan heç nə vəd etmir, belə ki, sonuncu hesabat əvvəlkilərdən daha dumanlı mənzərə cızır. Beləliklə də insan haqları hesabatının özü elə Bakıdakı islahat imitasiyasının ifşası kimi də görülə bilər...

-Ümumiyyətlə, son vaxtlar ABŞ-Azərbaycan münasibətləri hansı durumdadır? Xüsusilə yeni səfir gəldikdən sonra bir sakitlik hökm sürür. Münasibətlərdə hansısa bilmədiyimiz gizli istiləşmələr baş verir, yoxsa münasibətlərdə yaxşılığa doğru heç bir dəyişiklik yoxdur?

- Deməzdim ki, xüsusi nəzərəçarpacaq məsafə qət edilib, hərçənd, münasibətlərdə sizin müşahidə etdiyiniz kimi, müəyyən sabitlik, başqa sözlə desək, diplomatiya dəst-xətti hiss olunur. Hər halda, uzun illərdən sonra Vaşinqtondan Bakıya karyera diplomatının elçi olaraq göndərilməsi, görünür, təsirsiz ötüşməyib. Başqa məsələdir ki, irəliyə doğru dəyişiklik iradəsi ilk növbədə “yuxarıdan” - siyasi rəhbərliklərdən gəlməlidir. Diplomatların işi isə mümkün olan imkanlardan istifadə edərək necə deyərlər, nöqtələri əlaqələndirmək, əməkdaşlıq fürsəti axtarıb tapmaqdan ibarətdir. Əgər hər hansı diplomat ölkələrarası münasibətləri “əla” adlandırırsa, bu, çox güman ki, “yaxşı” deməkdir: “babat” adlandırırsa, deməli, münasibərtlər ürəkaçan deyil. “Pis” adlandırırsa, deməli, o, diplomat deyil...

-Azərbaycanda insan haqlarının durumunun yaxşılaşması, ABŞ-Azərbaycan münasibətlərində vəziyyətin müsbətə doğru dəyişməsi nədən asılıdır? ABŞ bu mövzuda, xüsusən də Azərbaycanda insan haqlarının yaxşılaşması üçün  hansı addımlar ata bilər?

-Ilk növbədə, ölkələr arasında insan haqları dialoqlarının bərpasına ehtiyac indi əvvəlkindən daha çoxdur. Başlanğıc olaraq, Azərbaycan hakimiyyəti ABŞ-da və digər Qərb paytaxtlarında mənzillənmiş belynəxalq insan haqları təşkilatlarının ölkəyə gəlişinə imkan yaratmalıdır.  Məndəki məlumatlara görə, bir neçə nüfuzlu təşkilat, o cümlədən mənim əməkdaşlıq etdiyim Amnesty International USA artıq bir müddətdir ki, Azərbaycana faktaraşdırma missiyası göndərməyə çalışsa da müraciətlərinə cavab verilməyib. Eləcə də mətbuat azadlığı üzrə ATƏT-in hazırkı xüsusi elçisinin Bakıya çoxdan gözlənilən səfəri bugünədək reallaşmayıb. Azərbaycan rəsmiləri anlamalıdır ki, onlar istədikləri qədər gözləyə bilərlər, vaxt isə gözləmir. Dialoq üçün itirilmiş hər bir imkan ölkənin təkcə daxili deyil, həm də beynəlxalq siyasətdə mövqelərini ciddi təhlükə altına qoyur.