Qarabağın bərpası üçün ayrılan vəsaitlərin xərclənməsində şəffaflıq, yoxsa şişirtmə?

Maliyyə Nazirliyi 2024-cü ilin yanvar-sentyabr ayları üzrə icmal və dövlət büdcələrinin icrasına (operativ) dair məlumat yayıb. Məlumatda azad olunmuş ərazilərin bərpası üçün xərclənən vəsaitin də məbləği açıqlanıb.

2024-cü ilin doqquz ayı ərzində dövlət büdcəsindən işğaldan azad olunmuş ərazilərin yenidən qurulması və bərpası məqsədilə illik nəzərdə tutulmuş 4 milyard 855,8 milyon manat vəsaitin 64,6 faizi və ya 3 milyard 137,6 milyon manatı xərclənib.

Dövlət büdcəsində dövlət əsaslı vəsait qoyuluşu üçün nəzərdə tutulan vəsaitin isə 61,4 faizi və ya 1 milyard 728,9 milyon manatı istifadə olunub.

Gələn il işğaldan azad olunmuş ərazilərin yenidən qurulması və bərpasına 4 milyard manat ayrılacaq. Bu, “Azərbaycan Respublikasının 2025-ci il dövlət büdcəsi haqqında” qanun layihəsində əksini tapıb.

Qarabağın bərpası üçün ayrılan vəsaitlərin xərclənməsi ilə bağlı şəffaflıq nə yerdədir?

İqtisadçı Rövşən Ağayev ASTNA-ya bu məsələlərə dair fikirlərini bölüşərək, belə genişmiqyaslı xərcləmələrdə şəffaflığın təmin edilməsində çətinlikləri müzakirə edib.

* * *

Sual: Rövşən bəy, Maliyyə Nazirliyi 2024-cü ilin yanvar-sentyabr ayları üzrə icmal və dövlət büdcələrinin icrasına (operativ) dair məlumatında azad olunmuş ərazilərin bərpası üçün xərclənən vəsaitin də məbləği açıqlayıb. 2024-cü ilin doqquz ayı ərzində dövlət büdcəsindən işğaldan azad olunmuş ərazilərin yenidən qurulması və bərpası məqsədilə illik nəzərdə tutulmuş 4 milyard 855,8 milyon manat vəsaitin 64,6 faizi və ya 3 milyard 137,6 milyon manatı xərclənib. Sizcə, bu rəqəmlər reallığa uyğundurmu?

Cavab: Əgər siz xərclərin rüblər üzrə bölgüsünün proporsionallığı baxımdan reallığa nə dərəcədə uyğun olduğunu nəzərdə tutursunuzsa, əvvəlki illərdə dövlət büdcəsi xərclərinin rüblər və aylar üzrə bölgüsü ilə bağlı hesabatlara baxdıqda, indiki bölgü daha balanslı görünür.

Yox, əgər xərclənən məbləğin bərpa və tikinti işlərinin miqyası baxımından nə qədər real olduğunu, yəni xərclərin şişirdilib-şişirdilmədiyi baxımından soruşursunuzsa, bu suala dərin araşdırma olmadan dəqiq cavablar vermək çətindir. Belə araşdırmalar üçün, əvvəla məlumatlar açıq olmalıdır. Yəni bütün investisiya layihələri üzrə məbləğlər açıq informasiya mənbələrindən əldə edilə bilən olmalıdır. Ən vacibi isə ehtiyac olduqda müstəqil vətəndaş cəmiyyətinin və medianın ehtiyac duyduğu halda birbaşa tikinti ərazilərində araşdırma aparmaq, mütəxəssislərlə və orda olan  işçilərlə söhbət etmək imkanı olmalıdır. Buna tərəfsiz monitorinq deyirlər. Bizdə bunların heç biri yoxdur – nə layihələr üzrə məbləğlər, nə də müstəqil araşdırma imkanı. Bu baxımdan ayrılan rəqəmlərin reallığı əks etdirməsi barədə dəqiq hökm vemək çətindir. Yalnız ara-sıra açıqlanan satınalma elanları vasitəsilə müəyyən qənaətlər formalaşır.

Sual: Ümumiyyətlə, Qarabağın bərpası üçün ayrılan vəsaitlərin xərclənməsində şəffaflıq varmı?

Cavab: Əgər illik büdcə təsdiqlənəndən sonra kiçikdən böyüyə bütün investisiya layihələri və ilin sonunda icra hesabatı açıqlansaydı, layihələri həyata keçirən şirkətlərin real sahiblərinin kim olduğunu müəyyən edən reyestrə çıxışımız olsaydı, bu layihələrlə bağlı manessiz müstəqil araşdırma imkanı tanınsaydı, şəffaflıq barədə danışmaq olardı. 

Sual: Bəs bu qədər vəsait hara gedir sizcə?

Cavab: Hər halda sistemli və tam hesabatlar formasında olmasa, pərakəndə açıqlanan məlumatlardan görünür ki, indiyə qədər xərclənən vəsaitlərin əsas hissəsi infrastruktur layihələri ilə bağlı olub. Söhbət hava limanlarından, dəmir yollarından, su, enerji və rabitə infrastrukturundan, avtomobil yollarından gedir. Yəqin ki, nisbətən az hisssəsi isə yaşayış məskənlərinin salınması ilə bağlı olub. Təəssüf ki, detallı hesabatlar bizim üçün açıq olmadığı ücün xərcləmələrin bu 2 istiqamət üzrə dəqiq nisbəti barədə nəsə deyə bilmirik.

Sual: Tikinti-bərpa işlərinin aparılmasına çəkilən xərclərə qənaət ediməsi ilə bağlı hansı nümunələri misal göstərə bilərsiniz? Əslində ayrılan vəsaitlər görülən işlərə nisbətdə xeyli çox böyük məbləğ kimi görünmürmü?

Cavab: Qeyd etdiyim kimi, məlumat qıtlığı və araşdırma imkanlarının tam məhdudluğu bizə konkret nümunələrlə danışmaq imkanı tanımır. 20 il əvvələ ölkədə bu cür işlərlə məşğul olmaq üçün daha böyük meydan vardı. Xatırlayıram ki, bizim büdcə tədqiqat qrupu Neft Fondu vasitəsilə məcburi köçkünlər üçün salınan şəhərciklərlə bağlı geniş araşdırma aparmışdı. Bunun üçün həmin ərazilərə jurnalist səfərləri təşkil etmişdi. İndi bunları etməyi təsəvvürünüzə gətirirsinizmi?

Sual: Cəbrayılın 1042 ailəlik Şükürbəyli kəndində tikinti üçün 7 milyon 664 min 194 manat ayrılıb. Bu vəsaitlə ilkin olaraq 48 fərdi yaşayış evinin tikintisi nəzərdə tutulub. Bir fərdi yaşayış evinin tikinti xərci orta hesabla 159,6 min manat edir. 159,6 min manatla bir evin tikintisi üçün çox deyilmi?

Cavab: Bu məlumatları görəndən sonra peşəkarlığına əmin olduğum bir neçə tikinti mütəxəssisi ilə müzakirə etmişəm və onların hər biri bu məbləğin reallıqda xeyli yüksək olduğunu söyləyirlər. Doğrudur, onlar bildirir ki, fərdi qaydada insanların özlərinin tikdirdiyi eyni mənzillərə çəkdiyi xərclər daha az olur və bunları eyni məbləğ üzərindən müqayisə etmək doğru olmaz. Çünki fərdlərin tikdirdiyi evlərdə işçiyə ödənilən maaşlara görə vergi və sosial ödəmələr, alınan mal və xidmətlərə görə ƏDV yoxdur. Lakin mütəxəssislərin dediyinə görə, vergi öhdəlikləri fərdi tikilən evlərlə müqayisədə xərcləri maksimum 25 faiz artıra bilər. Onlar hesab edir ki, hətta bu 25 faizi çıxdıdan sonra hətta 4 otaqlı bir ev üçün 160 min manat xeyli bahadır və burda şişirtmə aydın görünür. Üstəlik onlar deyir ki, fərdi evlərlə müqayisədə toplu halda şirkətlərin tikdiyi evləri ucuzlaşdıran amillər də var. Belə ki, bu halda tikinti malları və zəruri xidmətlər topdan alındığı üçün daha ucuz alınır, işçi heyəti böyük həcmli iş gördüyü üçün daha ucuza çalışır. Yəni vergi və sosial ödəmələrin artırdığı xərclərin bir hissəsi bu yolla kompensasiya edilmiş olur. 

Sual: Hökumət daha az xərclə keydiyyətli iş görmək üçün optimal yol tapmalı deyildimi? Sizin bununla bağlı təklifləriniz nədən ibarətdir?

Cavab: Büdcə xərclərinin effektiv xərclənməsi mümkün qədər az xərclə zəruri keyfiyyətdə görülməsini ehtiva edir.  Buna nail olmaq üçün sistemin kompleksliyi təmin edilməlidir. İlk növbədə, Konstitusiyanın tələblərinə uyğun olaraq müstəqil parlament olmalı, bu qurum gerçəkdən büdcəyə nəzarət orqanı funksiyasını yerinə yetirməli və xərclənən hər qəpiyin hesabını icra orqanlarından sonra bilməlidir. Parlamentin yaratdığı Hesablama Palatası hər il ən azından bütün  iri investisiya layihələrini audit edib nəticələrini ictimailəşdirməlidir.

Müstəqil media və vətəndaş cəmiyyətinin həyata keçirilən investisiya layihələri ilə bağlı bütün məlumatlara çıxışı olmalı, istədikəri layihə ilə bağlı maneəsiz araşdırma aparmaq imkanı olmalıdır.

Bütün satınalmalar istisnasız olaraq elektron portal üzərindən aparılmalı, maraqlar konfliktinin, siyasi vəzifə tutan şəxslərin bu xərcləmələrdə şəxsi marağının olub-olmadığını müəyyənləşdirmək üçün  satınalmanın qalibi olan şirkətlərin real sahibləri ilə bağlı reyestr məlumatları açıq olmalıdır.