Niyə Azərbaycan Qafqazın maliyyə mərkəzi ola bilmədi?

Əvvəlki yazılarımızda Azərbaycan iqtisadiyyatının ümumi göstəricilərini təhlil etmişik. Belə materiallar hazırlıqlı oxucu üçün maraqlıdır, orta statistik vətəndaşa isə hər gün qarşılaşdığı konkret sahələrdəki vəziyyət daha yaxındır.

Azərbaycan iqtisadiyyatı AzSSR-də olduğundan da pisdir
Azərbaycanlılar niyə “Dubaydakılar kimi” yaşamırlar? Səbəblər..

Belə seqmentlərdən biri mütəxəssislər də üçün maraqlı olan bank sektorudur, çünki müasir dünyada bazar tənzimləməsi əsasən monetar vasitələrdən istifadə ilə baş verir. Bütün dünyanın ABŞ FRS-in uçot dərəcəsinin elan edilməsini necə gözlədiyini xatırlayaq.

Yekun vurmaq üçün başqa bir səbəb var. Milli Banka 25 illik rəhbərlikdən sonra Elman Rüstəmov Milli Məclis tərəfindən yenidən əvvəlki vəzifəsinə seçildi. O, ən ambisioz  planlarını (əgər varsa) həyata keçirmək üçün kifayət qədər vaxt qazandı.

Hər gün alış-verişi ödəmək üçün kiçik nominallı əskinasların çatışmazlığı ilə qarşılaşırıq. Satıcıda da yoxdur ki, bizə qalıq qaytarsın. Xırda bir şeydir,  amma əsas vəzifələrimizi yerinə yetirmək üçün qızıldan qiymətli vaxtımızı alır. Bu, ümumi pul kütləsində yüksək nominallı əskinasların aşağı nominallı əskinaslardan üstünlük təşkil etməsinin nəticəsidir.

Mərkəzi Bankın (MB) statistik hesabatından aydın olur ki, əskinasların 92% -i 50, 100, 200 AZN-dir. Nəzərə almaq lazımdır ki, 200 manatlıq əskinaslar son vaxtlar, ötən il buraxılıb. Milli Bank bu problemi asanlaşdırmaq əvəzinə öz ehtiyatsız qərarı ilə vəziyyəti gərginləşdirir. Bu təşəbbüs plastik kartlarla həyata keçirilən nağdsız hesablaşmaların payının artırılması üzrə hökumətin siyasətinə ziddir. 200 manatlıq əskinaslar bahalı malların alınması üçün nağd ödəniş imkanlarını artırır. Bizim kiçik əskinaslarımız 1, 5, 10 və 20 manatlıq əskinaslardan (pul kütləsinin 8% -i) ibarətdir. Bu vəziyyətdə lazımi məbləği əldə etmək çətindir. Hesab edirik ki, 200 manatlıq əskinasların əvəzinə 3 və 25 manatlıq əskinasların buraxılması daha effektlidir. Bunlarla bizim göstərdiyimiz problem çox asanlıqla aradan qaldırıla bilər.

Milli Bankın əsas öhdəliklərindən biri banklara inamı elə bir səviyyəyə qaldırmaqdır ki, əhali öz əmanətlərini depozitlərdə saxlamaqdan çəkinməsin. Belə vəziyyətdə manatın dövriyyəsi artır. Lakin statistik hesabatlardan aydın olur ki, pul kütləsinin 52% -i (valyuta depozitləri nəzərə alınmadan) əhalinin əlindədir. Gürcüstanda bu göstərici təxminən iki dəfə aşağıdır və 27%-ə bərabərdir. Rusiyanın göstəriciləri də bizdən yaxşıdır. Rəqəmlər əhalinin banklara inamının aşağı səviyyədə olduğunu göstərir.

Gürcüstanda və bizdə adambaşına əhalinin pul kütləsinin M3 pul aqreqatının  (bank xaricindəki nağd kütlə + tələbli depozitlər  + uzunmüddətli depozitlər + valyuta depozitləri) təhlili zamanı alınan mənzərə o qədər də yaxşı deyil. Bu, Gürcüstanda 2019 dollara bərabərdir, bizdə isə 1676 dollara. Bu, gürcülərin bizdən daha zəngin olması və ya resursların bölüşdürülməsi sisteminin daha yaxşı olması kimi qəbul edilə bilər.

Bizi ən çox maraqlandıran suallardan biri manatın məzənnəsidir. Region ölkələrin əksəriyyətindən fərqli olaraq bizdə milli valyuta inzibati qaydada tənzimlənir. İlk baxışdan belə yanaşma sabitləşdirici amil kimi görünür. Ancaq bir az təhlil etsək, bu metodun zəif tərəfləri üzə çıxır. İnzibati kurs manatın əsl dəyərini əks etdirmir və siyasi qərarlarından daha çox asılıdır, nəinki bazar. Belə olan halda əhali öz vəsaitini yığmaq üçün xarici valyutaya üstünlük verir ki, bu da öz növbəsində manata təzyiq yaradır. Belə yanaşma isə iş uzunmüddətli kapital qoyuluşlarına gəldikdə həm yerli, həm də xarici investorları bizim bazardan çəkindirir. 2015-ci ildə manatın kəskin şəkildə dəyərdən düşməsi mənim mövqeyimi təsdiqləyir. Və indi əhali Mərkəzi Bankın vədlərinə baxmayaraq, manatın məzənnəsinin enəcəyini gözləyir. Fikrimcə, bu illər ərzində Mərkəzi Bank tədiyə balansında profisit ilə məzənnənin müəyyən edilməsi üzrə bazar mexanizminə keçidi yavaş həyata keçirməlidir. Belə yanaşma inkişaf etmiş ölkələrlə inteqrasiya proseslərinin sürətlənməsinə kömək edir, beynəlxalq standartlara və yerli istehsalçıların maraqlarına cavab verir, bizi lazımsız problemdən xilas edir.

Bu illər ərzində bank sektorunun inhisarlaşmasının şahidi olduq. Başlanğıc kimi dünya iyerarxiyasındakı dördüncü bankın – İngiltərə HSBC bankının bizim bazardan anlaşılmaz şəkildə gedişi oldu. Hazırda bizim bazarda elə bir əhəmiyyətli xarici bank yoxdur. Nəticədə bank sektoru ölkə ÜDM-in formalaşmasında o qədər də əhəmiyyətli rol oynamır. ÜDM-də bank sektoru o qədər kiçikdir ki, statistik hesabatlarda ayrıca sətir ilə göstərilmir. Bununla da maliyyə sektoru qeyri-neft sektorunun inkişafına layiqli töhfə verə bilməyib.

Bu sahədə BƏƏ-nin nümunəsini nəzərdən keçirsək, bank sektorunun açıqlığının üstünlüyünü görərik. Orada 50 bank fəaliyyət göstərir, onlardan 26-sı xaricidir. Onların BƏƏ-də 86 filialı var. Filialların açılması üzrə məhdudiyyətlər əhalinin sıx olduğu yerlərdə xidmət masalarının açılması ilə kompensasiya olunur. Açıqlıq və offşorluq elementlərinin tətbiqi nəticəsində BƏƏ-də bu sektor ÜDM-in 10%-ni formalaşdırır ki, bu da 42,5 mlrd. dollara bərabərdir. Bu məbləğ təxminən bizim ÜDM-ə bərabərdir. Əgər Milli Bank vaxtında bu modeli tətbiq etsəydi, biz Cənubi Qafqazın maliyyə mərkəzlərindən birinə çevrilə bilərdik. RF Qafqaz respublikaları iqtisadi baxımdan bizim ölkə ilə sıx əlaqədədir. İran bank əməliyyatlarında çətinlik çəkir. Biz regionun maliyyə seqmentinin əhəmiyyətli bir hissəsini toplaya bildik. Nəzərə almaq lazımdır ki, banklar təkcə maliyyə deyil, həm də iş yerləri, icarə edilən sahələr, müxtəlif xidmətlərin istifadəçiləridir.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, BƏƏ-də banklar ticarət mərkəzlərində xidmət masaları açdığı halda, bizim banklar kənd yaşayış məntəqələrini belə əhatə edə bilməyiblər. Buna görə də poçt şöbələrinə bəzi bank əməliyyatlarını aparmaq səlahiyyəti verilib. Bankların şəhər filialları çox məşğuldur. Bəzən sadə bir əməliyyat həyata keçirmək üçün bir saatdan çox vaxt tələb olunur. Bu, Azərbaycanda bank sektorunun inkişafının aşağı səviyyədə olduğunun göstəricisidir.

Bazarın inhisarlaşması yüksək kredit dərəcələrinin əsas səbəbi oldu ki, bu da biznesin inkişafına mənfi təsir göstərdi, qiymətlərin artmasına səbəb oldu. 2015-ci ilə qədər biznes üçün kredit faiz dərəcələri 24-30% arasında idi. Banklar uzunmüddətli kreditlərin verilməsində maraqlı deyildilər və bu, istehsalat sektorunu çətin vəziyyətə salırdı. Və belə dərəcələr real sektor üçün tamamilə məqbul deyildi. Bu, qeyri-neft sektorunun inkişafının aşağı olmasının səbəblərindən biridir. Bu dərəcələr əsassız idi.

Kredit dərəcələri inflyasiya və Mərkəzi Bankın uçot dərəcəsi ilə sıx bağlıdır. 2013-2015-ci illərdə inflyasiya 2,4-4%, uçot dərəcəsi isə 4,75-3% arasında idi. Aşağı inflyasiya bank vəsaitlərinin ilin sonuna qədər dəyərdən düşməməsinin əlamətidir. Uçot dərəcəsi isə MB-nin kommersiya banklarına verdiyi kredit üzrə faizdir. Bu cür əlverişli vəziyyətdə MB kreditlər üzrə belə yüksək faizlərin yaranmasına imkan verməməliydi.

Bu siyasət bu günlərdə də davam edir. 2018-2019-cu illərdə 9,75-8,7% uçot dərəcəsi və 2,3-3,2% inflyasiya ilə biznes kreditləri illik 24% dərəcəsi ilə verilir. ABŞ və Aİ-də orta illik faiz dərəcəsi 5,3 - 1,88%-ə bərabərdir, qonşu Gürcüstanda istehlak kreditləri 14,14%, biznes kreditləri isə 13,6% ilə verilir. Belə çıxır ki, biz bir ayda kreditə görə avropalının bir ildə ödədiyindən çox ödəyirik.

Bankların daha bir geniş yayılan xidməti pul köçürmələridir. Bu sahədə həddindən artıq məhdudiyyətlər, əhalinin kifayət qədər əhatə olunmaması və bürokratik əngəllər “boz köçürmələr”i indiyədək aktual edir. Vizual müşahidələr göstərir ki, idxal və topdansatış ticarət ilə məşğul olan şəxslər əksər hallarda bank köçürmələrindən istifadə etmirlər.

2014-2015-ci illərdə problemli kreditlərin payı ümumi kredit portfelinin 20% -ə yaxınını təşkil edib ki, bu da bankların bağlanmasının əsas səbəblərindən biri olub. O zaman 13 bank ləğv edildi. Bu böhran bizim bank sisteminin nə qədər zəif olduğunu göstərdi. Bu müddətdə Gürcüstanda bankların sayı 2 ədəd azalıb. Və bu gün orada problemli kreditlərin payı yüksəkdir - 12,2%. Bizdən daha böyük bazarı olan Qazaxıstanda bu göstərici 9,5% -dir. Gürcüstanın bank sistemi belədir ki, orada təminatsız kredit almaq mümkün deyil.

Çox vaxt KİV-də Azərbaycanın yüksək səviyyəli bank işçilərinin iştirakı ilə korrupsiya sxemləri barədə məlumatlar yayılır. Gürcüstan bankları ilə müqayisədə qeyd edə bilərik ki, onlar beynəlxalq nəzarət orqanlarının diqqətini cəlb etməyiblər. Banklarımızın bu tərəfini yekunlaşdıraraq qeyd edirik edirik ki, bütün bunlar kadrların peşə səviyyəsinin aşağı olmasının nəticəsidir ki, bunda da MB günahkardır.

Bizim bankların zəifliyi onunla təsdiqlənir ki, hazırda pandemiya böhranı zamanı onlar Gürcüstan banklarından fərqli olaraq böhrana gec (25 aprel) reaksiya verdilər. Tbilisidə problem çox sadə şəkildə həll edildi, kreditorlara üçaylıq ödənişlər üzrə tətil verildi. Mərkəzi Bankın təkliflərində kommersiya banklarının razılığından asılı olan seçim yanaşmasını nəzərdə tutulur.

Sonda tam aydınlıq üçün Gürcüstanın ayrı-ayrı banklarının bəzi göstəricilərini bizimkilərlə müqayisə edək. Qonşu ölkədə iki lider bank – Gürcüstan Bank və TBC 4 mlrd. dollar kapitallaşmaya sahibdir. Azərbaycan banklarının ümumi kapitallaşması isə 2,7 mlrd. dollardır. Bu, onun nəticəsidir ki, bizim banklardan fərqli olaraq Gürcüstanın adı çəkilən banklarının səhmləri London birjasında sərbəst şəkildə satılır.

Gürcüstan banklarının 90%-i qeyri-rezidentlərin (daimi qeydiyyatda olan və başqa ölkədə olan xarici vətəndaşlar və təşkilatlar) mülkiyyətindədir. Bank sektoruna qoyulan investisiyaların 77%-i xarici kapitaldır ki, bu da investisiya cəlbediciliyinin ən yaxşı göstəricisidir. Təəssüf ki, bu göstərici üzrə öyünəcəyimiz bir şey yoxdur.

10 il ərzində Gürcüstanda bank seqmenti kreditlər üzrə faiz dərəcələrinin azalması ilə 16 dəfə artıb. Orada dövlət bankları yoxdur. Bizdə bazarın 40%-nə nəzarət edən Beynəlxalq Bank dövlətə məxsusdur.

Gürcüstanda offşor hesabı açmaq olar. BVF-nin hesabatına görə, Gürcüstan bankları gəlirlilik üzrə Asiya və Avropa ölkələri arasında liderdir. Gürcüstan banklarının kredit portfeli hətta larinin son devalvasiyasından sonra 9,1 mlrd. dollar təşkil edir, bizdə isə 8,8 mlrd. dollar. Bizim ÜDM (2,7 dəfədən yuxarı) və əhalini (2,7 dəfə) nəzərə alsaq, fərq ən azı iki dəfə bizim xeyrimizə olmalıdır. Bu məlumatlar həm də  Gürcüstanda ən yaxşı biznes mühitin olduğunu göstərir.

Təəssüf ki, yeni Milli Məclis o qədər də cəlbedici olmayan bu mənzərə ilə ciddi müzakirə aparmadan demək olar ki, yekdilliklə AMB-nin əvvəlki rəhbəri E.Rüstəmovu yenidən seçir. Bundan sonra Azərbaycanın bank sektorunda köklü dəyişikliklərə ümid etmək çətindir.

Şahmar Ağabalayev, 
İqtisad elmləri namizədi
 

*Redaksiyadan: Məqalə yazıldıqdan bir gün sonra Mərkəzi Bank tərəfindən dörd bankda – “Atabank”, NBC, “Əmrahbank”, AGBank-da müvəqqəti administrasiyaların təyin edilməsi barədə xəbər gəldi. Məqalə müəllifi hesab edir ki, bu qərar yaxın gələcəkdə bankların bağlanacağına işarə ola bilər.