Suyu necə satmaq haqqında baş sındırmayın, su itkisinin qarşısını alın!

Bu ilin mart ayının 17-də Nazirlər Kabineti “Azərbaycan Respublikasında sudan ödənişli istifadə Qaydaları”nı təsdiq edib. Nazirlər Kabineti belə bir qərarın qəbul etməsini su ehtiyatlarından istifadə ilə bağlı indiyə kimi qəbul edilmiş qanun və qaydaların, sərəncamların, fərmanların icrasının təmin edilməsi ilə əsaslandırır. Hökumətin qəbul etdiyi sənəddə qeyd edilir: “Sudan ödənişli istifadənin məqsədi su təminatına yönəldilmiş dövlət xərclərini ödəmək, su təsərrüfatı müəssisə, idarə və təşkilatlarının özünümaliyyələşdirmə prinsipi ilə fəaliyyət göstərməsini təmin etmək, su ehtiyatlarından səmərəli və qənaətlə istifadə olunmasına və suların mühafizəsinin yaxşılaşdırılmasına maddi maraq yaratmaq, suyun dəqiq uçotunu aparmaq və su təsərrüfatı sahəsinə investisiya qoyuluşunu stimullaşdırmaqdan ibarətdir”.

Nazirlər Kabineti Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi su obyektlərindən bilavasitə su götürən hüquqi və ya fiziki şəxslər tərəfindən götürülən suyun həcminə görə ödənişlərin həyata keçirilməsi mexanizminə dair təkliflərini hazırlayıb üç ay müddətində Nazirlər Kabinetinə təqdim etməsi və Tarif (qiymət) Şurasına təsdiq edilən Qaydalara uyğun olaraq sudan istifadə haqqını (tarifləri) iki ay müddətində müəyyən etməsi tapşırılıb.

Nazirlər kabinetinin bu qərarını əsaslandırmağa çalışan Ekologiya və Təbii Sərvətlər nazirinin müşaviri mətbuata bildirib ki, bu günədək ölkədə suyun təbii sərvət kimi dəyərinin müəyyən edilməməsi sudan qənaətlə istifadəni təşviq etmədiyi kimi, həm də suyun dəqiq uçotunun və qiymətləndirilməsinin aparılmasını çətinləşdirirdi. Təsəvvür edin, son 30 il ərzində sudan istifadə ilə bağlı çoxlu sayda sənədlər qəbul edilib, qəbul edilən sənədlərə dəfələrlə dəyişikliklər edilib, Su Məcəlləsi, “Azərbaycan Respublikasında sudan pullu istifadə qaydaları haqqında Əsasnamə”, “Su ehtiyatlarından səmərəli istifadənin təmin edilməsi ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında” Sərəncam imzalanıb və indi bəlli olub ki,

bu günədək ölkədə suyun təbii sərvət kimi dəyəri müəyyən edilməyib. Və 30 ildən sonra müəyyən ediblər ki, “ölkədə suyun təbii sərvət kimi dəyərinin müəyyən edilməməsi sudan qənaətlə istifadəni təşviq etmədiyi kimi, həm də suyun dəqiq uçotunun və qiymətləndirilməsinin aparılmasını çətinləşdirirdi”. Bu absurd yanaşmaya münasibət bildirməklə vaxtınızı almaq istəmirəm.

Təsdiq edilmiş qaydalarda sudan ödənişsiz istifadə nəzərdə tutulur. Bular:

• İstifadəsi hamı üçün açıq olan su obyektlərindən fiziki şəxslər öz ehtiyaclarını təmin etmək məqsədilə (çimərlik, qayıqla gəzinti, idman, balıq və digər su bioresurslarının həvəskar ovu, mal-qaranın suvarılması, texniki qurğulardan istifadə etmədən sugötürmə və s.);
•   torpaq sahibləri onlara məxsus torpaq sahələrinin hüdudlarında öz ehtiyaclarını ödəmək üçün mərkəzləşdirilmiş su təchizatı mənbəyi olmayan birinci təzyiqsiz sulu horizonta quyuların qazılmasını və istismarını həyata keçirə və istifadə edə bilər;
• yanğından mühafizə ehtiyacları üçün bütün su obyektlərindən tələb olunan həcmdə su götürülməsinə yol verilir.

Qaydaların 2-ci bəndində isə su obyektləri üzrə sudan ödənişli istifadə nəzərdə tutulur. Belə ki, Qaydaların 2.1. bəndində qeyd edilir ki, texniki qurğular və avadanlıqlar tətbiq etməklə, su obyektlərindən xüsusi məqsədlər üçün bilavasitə su götürən hüquqi və ya fiziki şəxslər tərəfindən götürülən suyun həcminə görə ödənişlər həyata keçirilir. Yada salmaq istərdim ki, Su Məcəlləsində su obyekti anlayışına aydınlıq gətirilib. Su obyekti –relyef formasına uyğun olaraq yerin üstündə və ya yerin təkində suların toplandığı sərhədləri, ölçüləri və xüsusi su rejimi əlamətləri olan təbii formalaşmış landşaft, yaxud geoloji struktur mənasını ifadə edir. Deməli, yeni qaydalara görə fiziki və hüquqi şəxslər nasoslar, su motorları, digər texniki qurğular, avadanlıqlar tətbiq etməklə yerin üstündə, göllərdən, kanallardan, çaylardan, və ya yerin təkindən götürülən suyun həcminə görə ödənişlər etməlidirlər. Təsəvvür edin, sizə məxsus torpaq ərasisində öz maliyyə hesabınıza artezian quyusu qazdırırsınız, elektrik xətti çəkdirirsiniz, elektrik enerjisinin istifadəsinə görə ödənişlər edirsiniz və bundan sonra sizdən istifadə etdiyiniz suya görə ödəniş tələb edilir. Necə deyərlər, hökumət “nə yoğurdu, nə yapdı, hazırca kökə tapdı”. Hökümət bu kimi qaydaları qəbul etməzdən əvvəl artezian quyularından istifadə edən fermerlərin, sahibkarların istifadə etdikləri elektrik enerjisinin və elektrik transformatorunun, artezian nasosunun təmiri üçün çəkdikləri xəclərin yüksək olduğunu nəzərə almalıdır. Artezian quyuları suyundan istifadə edən fermerlərin istehsal xərcləri yüksək olduğu üçün əldə etdikləri məhsulların maya dəyəri yüksək, rentabelliyi isə aşağı olur. Bundan sonra fiziki və hüquqi şəxslər nasoslar, su motorları, digər texniki qurğular, avadanlıqlar tətbiq etməklə göllərdən, kanallardan, çaylardan götürdükləri suyun həcminə görə də ödənişlər etməlidirlər. Qeyd etməliyəm ki, əvvəlki illərdən fərqli olaraq 2021-ci ildə ciddi su çatışmazlığı səbəbindən pambıqçılıqla məşğul olan fermerlərin əksəriyyəti əlavə vəsait xərcləməli olublar. Belə ki, pambıqçıların bir çoxu qrunt sularının suvarılan torpaqlardan kənarlaşdırmaq məqsədi ilə inşa edilmiş kollektorlara yığılmış sulardan istifadə etmək üçün mühərriki dizel yanacağı ilə işləyən su nasosundan istifadə etmişlər. Pambıqçı fermerlərin məlumatına görə 1 hektar pambıq sahəsinin 3 dəfə suvarılması üçün istifadə olunan dizel yanacağının alınmasına, və yaxud nasosu işlədən texnikaya 300 manat əlavə vəsait xərcləməli olublar. Belə çıxır ki, bundan sonra fermerlər, kəndlilər texniki qurğular və avadanlıqlar tətbiq etməklə əldə etdikləri suyun həcminə görə də ödənişlər etməli olacaqlar. Qeyd etməliyim ki, Nazirlər Kabinetinin “Təbii ehtiyatlara görə ödəmələrin, çirkləndirici maddələrin təbii mühitə atılmasına görə ödəmələrin tətbiqi və həmin ödənişlərdən əmələ gələn vəsaitdən istifadə haqqında” 1992-ci il 3 mart tarixli 122 nömrəli qərarın 5-ci bəndində aqrar-sənaye kompleksi obyektləri - suvarma üçün yerüstü təbii mənbələrindən su götürülməsi təbii ehtiyatlardan istifadəyə görə ödəmələrin tətbiqi ilə bağlı yarana biləcək mənfi sosial nəticələrin qarşısını almaq məqsədilə ödəmələrdən azad olunmuşdu.

Hökumətin qəbul etdiyi qaydaların digər bəndinə görə “subyektlərə və su istehlakçılarına veriləcək suyun həcmi su mənbəyinin və suvarma sisteminin imkanları nəzərə alınmaqla müəyyən edilir və tərəflər arasında bağlanılmış müqavilədə göstərilir”. Baxın, subyektlərə və su istehlakçılarına veriləcək suyun həcmi onların təlabatına görə deyil, suvarma sisteminin imkanları nəzərə alınmaqla müəyyən ediləcək. Yəni yenə də istehlakçıların su ilə təminatında qeyri-müəyyənlik höküm sürəcək. Qaydaların bu bəndində istehlakçıların təlabatının ödənilməsi nəzərə alınmır. Su təminatını həyata keçirən qurum qarşısında istehlakçının təlabatının tam ödənilməsi ilə bağlı hər hansı bir öhtəlik yoxdur.

Qəbul edilən sənəddə su ehtiyatlarından səmərəli və qənaətlə istifadə olunması məqsədilə suyun dəqiq uçotunu aparılması nəzərdə tutulur. Baxmayaraq ki, sənədin 4.3.5-ci yarımbəndlərində və 5.5.bəndində istehlakçılara verilən suyun həcmini müəyyən edən suölçən quraşdırılmadığı halda, verilən suyun həcmi su təminatını həyata keçirən hüquqi şəxslə su istehlakçıları tərəfindən müvafiq aktla təsdiq edilir. Deməli, istənilən halda istehlakçının istifadə etdiy suyun dəqiq uçotunu aparmaq mümkün olmayacaq.

Qaydaların 5.3. bəndinə əsasən SİB əkin sahələrinə verilən suvarma suyuna görə təsdiq edilən sudan istifadə haqqından (tarifindən) çox olmayaraq sərbəst qiymətlər müəyyən edir. Bu bənddə də qeyri-müəyyənlik vardır. Və bu Qaydaların 5.3. bəndindəki qeyri-müəyyiyənlik SİB-ə (sərbəst qiymətlər müəyyən etmək səlahiyyəti verilməsi) manipulyasiya imkanları yaradır.

Suvarma suyu ilə bağlı vəziyyət necədir?

Beynəlxalq Təbii Resurslar İnstitutun (WRI) verdiyi proqnozlara görə, 2040-cı ilə qədər dünya ölkələrinin beşdə birində az sululuq problemi yaranacaq. Belə ki, iqlim dəyişikliyi yağıntıların dövrülüyünü pozur, əhalinin artması isə suya tələbatı artırır. Beynəlxalq Təbii Resurslar İnstitutun təqdim etdiyi hesabatda quraqlıq təhlükəsi ilə qarşılaşacaq ölkələr arasında Azərbaycanın da adı var. Azərbaycan 33 ölkədən ibarət siyahıda 18-ci yerdədir. Ölkəmizin siyahıda təxmini olaraq ortada yer alması o demək deyil ki, az sululuq dövründə biz də qonşu ölkələr kimi eyni problemləri yaşayacağıq. Problem burasındadır ki, ölkədə təlabatdan ən azı 4-5 dəfə çox su resursu olduğu halda suvarma suyuna olan ehtiyac ödənilmir və tərtib olunan bu siyahıda Azərbaycanın 18-ci yer alması ona görə təhlükəlidir ki, ölkədə su itkisi ifrat dərəcədə yüksəkdir. Qeyd edildiyi kimi dünyada şirin su çatışmazlığı məsələsi artıq aktual problemə çevrilmişdir. Bəzi ölkələr isə suvarma suyundan istifadədə israfçılığın qarşısını almaqla problemin həllinə nail olublar. Misal üçün, İsrail keçən əsrin sonlarında 1,24 milyard kubmetr suvarma suyundan istifadə etdiyi halda hökumətin səyi nəticəsində sonrakı illərdə yeni müasir texnologiya tətbiq etməklə, sudan istifadənin səmərəliliyi artırıb. Belə ki, son illərdə istifadə edilən suvarma suyunun həcminini 1,12 milyard kubmetrə qədər azaltmışlar.

Azərbaycanda əhalinin artımı və yeyinti məhsullarına artan təlabat suvarılan torpaq sahələrinin artırılmasını şərtləndirir. Mövcud resurslar suvarılan torpaq sahələrinin 4 milyon hektara qədər artırılmasına imkan verir. Lakin sahədə mövcud olan və öz həllini tapmayan problemlər bu potensialın reallaşmasını əngəlləyir. Ölkədə su resurslarından səmərəli istifadə olunmur və belə halda suvarılan sahələrin genişləndirilməsi daha çox su itkisinə yol açar. Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin Müstəqil Dövlətlər Birliyinə üzv olan ölkələr üzrə təbii mənbələrdən götürülən su, onun istehlakı və itkisi ilə bağlı təqdim etdiyi statistik məlumatda Azərbaycan su itkisinə görə 28,3 faizlə birinci yerdədir.

Cədvəl 1. Təbii mənbələrdən götürülən su, onun istehlakı, itkisi (milyon kub metr)

MDB ölkələrində 2019-cu ildə su itkisi Ermənistanda-25, Qazaxıstanda -13, Ukraynada -14, Rusiyada - 11,6, Moldovada -7, Belarusda -5 faiz olmuşdur.

Təəssüflər olsun ki, Azərbaycanın mövcud su resurslarından səmərəli istifadə edə bilmir. Ölkədə yağış sularının yığılması da təşkil olunmur. Yağan yağış sularını və çaylarda su bolluğu yaranan zaman həmin suyun bir hissəsini rezervuarlara, su anbarlarına yığıb ehtiyac yarananda o sudan suvarmada, yaxud içməli su kimi istifadə etmək olar. Təəssüflə qeyd etməliyəm ki, mövcud olan su anbarlarını və gölləri oliqarx məmurlar ələ keçirib və başqa məqsədlə istifadə edirlər. Fermerlərə, kəndlilərə həmin göllərə yığılmış sudan istifadə etmək imkanı verilmir. Sovet dövründən qalmış təsərrüfatdaxili su anbarları isə uzun müddət təmir edilmədiyi üçün sıradan çıxıb, yararsız hala düşüb.

 “Strateji Yol Xəritəsi”ndə və Azərbaycan Meliorasiya və Su Təsərrüfatı ASC-i saytında yerləşdiyi məlumatda qeyd edilir ki, hazırda respublikada orta illik su çatışmamazlığı 3,7 km³ təşkil edir. Baxın, təbii mənbələrdən götürülən suyun nəqli zaman itkiyə gedən suyun həcmi də 3,7 km³ təşkil edir. Onu da qeyd etməliyəm ki, Azərbaycanın suvarma suyuna olan təlabatı ümumilikdə 3,7 km³-dən çox deyil. Ölkənin su resurslarından səmərəli istifadə olunarsa, 3,7 km³ suvarma suyu ilə Azərbaycan özünün ərzaq və kənd təsərrüfatı məhsullarına olan təlabatını 100% ödəyə bilər. Hökumət suya olan ehtiyaclarını ödəmək üçün nasoslar və digər qurğuları tətbiq etməklə göllərdən, çaylardan, kanallardan və yerin təkindən su əldə etməyə çalışan fiziki şəxslərdən sudan istifadəyə görə ödəniş tələb etməməlidir. Hökumət ölkənin yeraltı və yerüstü sularını əhaliyə necə satmaq haqqında baş sındırmamalıdır, su itkilərinin qarşısını almalıdır.

Hakimiyyət ölkədə alternativ su təminatını həyata keçirəcək özəl müəsisələrin fəaliyyətinə şərait yaratmalıdır. Belə ki, mövcud su mənbələrindən götürülən suyun borular vasitəsi ilə əkin sahələrinə paylanmasını həyata keçirə biləcək özəl müəsisələrin yaradılması təşviq etməlidir.