Struktur islahatlarından institusional islahatlara keçmək lazımdır

***

-Natiq bəy, prezident bir neçə dövlət qurumunu ləğv etdi. Son müşavirədə prezident struktur islahatları aparacağının anonsunu vermişdi. Artıq demək olarmı ki, proses başlandı?

-Əslində verilən fərmanlar və bundan əvvəl müşavirədə idarəetmədə struktur dəyişikliyi ilə bağlı verilən anons ilk addım kimi qəbul edilə bilər. Amma bundan öncə də ölkədə paralel strukturlar yaradılmışdı. Müxtəlif agentliklər, təsisçisi dövlət olan yeni qurumlar yaradılmışdı. Sadəcə sayının çox olması, birdən-birə və ilk dəfə belə kütləvi şəkildə bir neçə bu cür fərman verilməsi bu addımın atıldığının göstəricisidir. Amma ciddi bir fərq də var idi. Fərq ondan ibarət idi ki, əvvəllər hər hansı agentlik yaradılarkən ənənəvi strukturlarda da eyni səlahiyyətlər saxlanılırdı. Yəni yeni yaradılmış qurumlarla yanaşı ənənəvi strukturlarda da, müxtəlif nazirliklərdə, dövlət qurumlarında eyni funksiyalar saxlanılırdı. Yəni bir təkrarlanma, paralel strukturlar formalaşırdı. Amma Müdafiə Sənayesi Nazirliyi tamamilə ləğv edildi və onun əvəzinə təsisçisi dövlət olan yeni bir "Azərsilah" adlı səhmdar cəmiyyət yaradıldı. Yəni bundan əvvəllər olduğu kimi nazirliyi saxlayıb, paralel bir agentlik yaratmadılar. Əvvəllər belə baş verirdi. Amma ilk dəfə idi ki, ənənəvi struktur tamamilə ləğv edilərək, əvəzinə yeni bir qurum yaradıldı. Yeri gəlmişkən, həmin qurumun Açıq Səhmdar Cəmiyyət olması da maraqlı faktdır. Çünki qapalı səhmdar cəmiyyət olsaydı səhmləri ancaq dövlətə məxsus olması nəzərdə tutulacaqdı. Aşıq səhmdar cəmiyyət olması onu deməyə əsas verir ki, gələcəkdə digər ölkələrin şirkətləri də bura cəlb oluna bilər.

-Prezident Nazirlər Kabinetinin müşavirəsində deyib ki, "indi idarəetmədə struktur köhnəlib. Yeni idarəetmə strukturu olmalıdır - daha çevik, daha yığcam, daha məqsədyönlü. Çünki illər boyu yeni qurumlar yaranır. Onlar yarananda o qədər də hiss olunmur. Biri orada, biri burada yarandı, bir agentlik, bir xidmət yarandı. Sonra da baxanda görürük ki, bizim idarəetmə strukturumuz böyük dərəcədə şişirdilib. İndi dünyada əks proses gedir - idarəetmə daha yığcam, çevik, daha da məqsədyönlü və az işçi ilə böyük iş görmək üçün. Amma bizdə idarəetmə sistemi şişir." Bunu indiki şəraitdə Azərbaycanda etmək nə dərəcədə realdır?

-Dövlət aparatının şişkin və qeyri-çevik olması ilə bağlı dəfələrlə müzakirələr, məqalələr, müstəqil ekspertlərin şərhləri olub. Rəsmi rəqəmlər də onu sübut edir ki, məsələn ölkədə muzdla çalışan, əmək müqaviləsi olan 1 milyon 600 minə yaxın insan var. Bu 1 milyon 600 min insanın az qala 900 minə yaxını ancaq dövlət və büdcə təşkilatlarında çalışır. Və bu sayda onu göstərir ki, şişirdilmiş büdcə və dövlət aparatı mövcuddur. Amma problem ondadır ki, bu şiridilmiş qurumların yəni paralel qurumların yaradılması ilə bağlı qərar prezident tərəfindən verilirdi. Təsis fərmanları dövlət rəfəindən verilirdi. Bunlar lazım deyildisə, şişməyə səbəb olurdusa, həmin strukturlar əvvəlcədən yaradılmaya da bilərdi.

-Həmin qurumlar həm iş yerləri idi, həm də hakimiyyətdaxili güclər tərəfindən idarə olunan mərkəzlər. Təbii ki, bu ləğvolunmalar kimlərisə narazı salacaq. Bunu tənzimləmək mümkün olacaqmı?

-Maraqlı sualdır. Təbii ki, narazı qalanlar olacaq. Çünki ənənəvi strukturların və yaxud artıq oturuşmuş qurumların ləğvi həm orada illərdir müxtəlif üsullarla, əsasən də korrupsiya əməlləri ilə, büdcə korrupsiyası vasitəsi ilə pul qazanan müxtəlif maraq qrupları formalaşmışdı. Və həmin maraq qruplarının idarəetmədən və gəlirlərdən kənarda qalması ciddi bir narazı kütlənin yaranması ehtimalını artırır. Bu addımlar hakimiyyətdaxili orta və iri məmurlar ətrafında ciddi bir narazı kütlənin yaranmasına səbəb ola bilər. Amma bu narazılığın hansı formada özünü büruzə verməsi daha maraqlıdır. Düşünmürəm ki, onların hər hansı bir formada açıq etirazının şahidi ola bilərik. Amma başqa formalarda etiraz bildirmələri və yaxud da müxalif kəsimlərə dəstək vermələri ehtimalı var. Və mən düşünürəm ki, bu ciddi bir məsələdir. Yaxın gələcəkdə bununla bağlı müxtəlif, səs-küylü işlərin, hadisələrin şahidi ola bilərik.

-2019-cu ilin büdcəsindən ləğv olunan qurumlar üçün vəsait ayrılıb. Belə görünür ki, həmin qurumların ləğv olunacağı ilə bağlı qərar ya qəfil verilib, ya da elə hakimiyyət içində gizli saxlanılıb. Sizcə versiyalardan hansı daha ağılabatandır?

-Büdcədə ləğv olunan qurumların öncədən büdcəyə salınması onu deməyə əsas verir ki, dəyişikliklər çox dar çərçivədə müzakirə olunub. Misal üçün, ləğv edilmiş Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fonduna 2019-cu ilin dövlət büdcəsində 4 milyon manat vəsait ayrılmışdı. Çox güman ki, bu dəyişikliklər çox ciddi bir dar çərçivənin məhsuludur və hakimiyyətdaxili ciddi müzakirələrə səbəb olmayıb. Dar çərçivədə qəbul olunmuş qərardır. Öncədən elan olunmamışdı ki, büdcə parametrləri müzakirə olunarkən bu məsələlər nəzərə alınsın. Çox dar çevrənin bildiyi bir məsələ olması ehtimalı çox yüksəkdir.

Haşiyə: 2019-cu il dövlət büdcəsindən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzinə 2 milyon 271 min 488 manat, Bilik Fonduna 835 min 316 manat, Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyinə isə 4 milyon 600 min manat vəsait ayrılması nəzərdə tutulmuşdu. Ləğv edilən və özünümaliyyələşdirmə prinsipi ilə yenidən qurulmalı olan Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fonduna 2019-cu ilin dövlət büdcəsində 4 milyon 36 min 756 manat vəsait ayrılmışdı.

Bəzi Qərb dairələrində belə söhbətlər vardı ki, növbədənkənar prezident seçkilərindən sonra Azərbaycanda ciddi islahatlar aparılacaq. Amma seçkidən sonra bu hiss olunmadı. Indi aparılan islahatları gecikmiş də olsa həmin söhbətlərin təsdiqi adlandırmaq olarmı?

Hələ ki bunu ciddi islahat adlandırmaq tezdir. Düzdür, belə bir gözləntilər vardı ki, prezident seçkilərindən sonra belə bir addımlar atılacaq. Ciddi islahatlar o vaxt olacaq ki, atılmış addımlar qanunvericilik səviyyəsində də öz əksini tapacaq. Yəni müvəqqəti prezident fərmanı ilə qurulan və yaxud sonradan ləğv olunan onlarla belə qurumlar olub. Bu müvəqqəti xarakter daşımasa bu institusional islahat şəklində qalması üçün bunun qanunvericilik bazası, hətta Konstitusiya səviyyəsində təməli yaradılmalıdır. Mənə elə gəlir ki, növbəti addım kimi hətta Konstitusiya dəyişiklikləri ilə bağlı referenduma da ehtiyac yaranacaq. Əgər bu doğrudanda qalıcı dəyişikliklərdisə, idarəetmə və sistem dəyişiklikləridisə qanunlavericilikdə, Konstitusiyada da öz əksini tapmalıdır. Ondan sonra bunun qalıcı olacağı haqqında fikir yürütmək olacaq.

-Bir çoxları söyləyir ki, problem idarəetmədədir, sistemdədir. Hər hansı islahat aparılsa belə bu sistemlə heç nə dəyişməyəcək. Siz nə düşünürsünüz? Bu kimi islahatlarla idarəetməni, sistemi dəyişdirmək mümkündürmü? Ümumiyyətlə, hansı sahələrdə islahatlar aparılmalıdır? Sizcə, struktur islahatlarına hardan başlamaq lazımdır? Təklifləriniz nədən ibarətdir?

-Keçmişdə bizim vəziyyətdə olan ölkələrin keçdiyi yola baxdıqda görmək mümkündür ki, bu tipli ciddi struktur və idarəetmə islahatları nə qədər qəribə səslənsə də, ilk olaraq məhkəmə, hüquq mühafizə sistemindən başlayır. Bu Sinqapur misalında da, Cənubi Koreya misalında da, Çili, Tayvan, yaxud Yaponiya kimi ölkələrin misalında və istənilən uğur qazanmış ölkələrin təcrübəsinə baxdıqda görürük ki, ilkin addım kimi həmişə hüquq-mühafizə sistemi, məhkəmə hakimiyyəti mütləq atılan addımlardan öncə islahata məruz qalıb. Müstəqil məhkəmə qurumları yaradılıb ki, bunun nəticəsi olaraq sonradan iqtisadiyyatda atılan addımlar öz bəhrəsini verib. Bu da yetərli deyil. Ardıyca, siyasi islahatların olması vacibdir. Söhbət yerli özünü idarəetmənin genişlənməsindən, medianın daha müstəqil olmasından, sərt vertikal prezident üsul idarəsi olan Azərbaycanda parlamentin yerinin yenidən müəyyən olunmasından, onun çəkindirici və balans yarada biləcək bir gücə çevrilməsindən gedir. Yəni bütün bunlar paralel və yaxud ardıcıl olaraq baş verməlidir ki, atılan addımlar, əsasən də iqtisadiyyatı düzəltmək üçün atılan addımlar öz bəhrəsini versin. Dünyanın heç bir yerində ədalətli məhkəmə sistemi olmadan iqtisadi islahatlar öz bəhrəsini verməyib. Bu mümkün deyil. Mütləq məhkəmə sistemi, hüquq-mühafizə orqanları paralel olaraq idarəetmə sisteminin fəlsəfəsi də tamamilə islahatlara uyğunlaşdırılmalıdır. Bunun üçünsə konstitusion dəyişikliklərdən tutmuş, düşüncə tərzinin dəyişməsinədək kifayət qədər böyük işlər görülməlidir.