Yeni struktur dəyişiklikləri nəyə xidmət edir?

Prezident İlham Əliyev Azərbaycan Respublikasında bir sıra dövlət orqanlarının strukturunun optimallaşdırılması və idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında fərman imzalayıb. Bu fərmanla daha bir neçə dövlət qurumu ləğv edilib, daha bir neçəsi birləşdirilib, ona yaxın dövlət qurumunun çoxsaylı xidmətlərinin təqdim edilməsi yalnız ASAN-a həvalə olunub, eyni zamanda hüquq-mühafizə, hərbi sahədə, Milli Elmlər Akademiyası sistemində analoji islahatların aparılmasına dair təkliflərin hazırlanmasına göstəriş verilib.

17 yanvar 2019-cu il tarixli fərmanı ilə Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin Dövlət Borcunun İdarə Edilməsi Agentliyi ləğv edilib, onun funksiyaları Nazirliyin Aparatına verilib. Eləcə də Maliyyə Nazirliyinin Qiymətli Metallar və Qiymətli Daşlara Nəzarət Dövlət Xidməti də ləğv olunub. Bununla yanaşı, Gənclər və İdman Nazirliyinin tabeliyində Gənclərin Problemləri üzrə Elmi Araşdırmalar Mərkəzi, Təhsil Nazirliyinin tabeliyindəki Akkreditasiya və Nostrifikasiya İdarəsi də ləğv edilib.

Bundan əlavə, Təhsil İşçilərinin Peşəkar İnkişafı İnstitutunun, Azərbaycan Respublikası Təhsil İnstitutunun, İstedadlı Uşaqlarla İş Mərkəzinin və Respublika Elmi-Pedaqoji Kitabxanasının, Respublika Bədən Tərbiyəsi Mərkəzinin və "Təhsil" Respublika İdman Mərkəzinin, eləcə də Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi yanında Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun nəzdində "Yetkinlik yaşına çatmamış görmə imkanı məhdud şəxslər üçün Bərpa Mərkəzi", "Baxımsız, kimsəsiz və sosial təhlükəli vəziyyətdə olan yetkinlik yaşına çatmayanlar üçün Sosial Sığınacaq və Reabilitasiya Müəssisəsi" və "Yaşayış yeri olmayan 18 yaşdan yuxarı şəxslər üçün Sosial Sığınacaq" sosial xidmət müəssisələrinin vahid qurumda birləşdirilməsinə qərar verilib.

Prezidentin digər fərmanları ilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun və Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin fəaliyyətləri özünümaliyyələşdirmə prinsipi əsasında, Bilik Fondu və Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin isə ictimai əsaslarla yenidən təşkili nəzərdə tutulur.

Prezident fərmanı ilə həmçinin Azərbaycan Respublikasının Alternativ və Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyi, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət Sirrinin Mühafizəsi üzrə İdarələrarası Komissiyanın Katibliyi, Azərbaycan Respublikasının Narkomanlığa və Narkotik Vasitələrin Qanunsuz Dövriyyəsinə Qarşı Mübarizə üzrə Dövlət Komissiyasının daimi fəaliyyət göstərən İşçi Qrupu, Əsir və itkin düşmüş, girov götürülmüş vətəndaşlarla əlaqədar Dövlət Komissiyasının İşçi Qrupu, habelə Azərbaycan Respublikasının Tarif (qiymət) Şurasının Katibliyi ləğv edilərək, onların da fəaliyyəti ictimai əsaslarla yenidən təşkil edilməsinə qərar verilib.

Göründüyü kimi dövlət idarəetməsinddə dəyişikləri nəzərdə tutan president fərmanları əhatə dairəsinə və həm də idarəetmə sisteminə təsiretmə imkanlarına görə fərqlənir. Bu fərmanlar yalnız bir sıra dövlət strukturları ləğv edilməsi, birləşdirilməsi, yenidən təşkili ilə məhdudlaşmır, həmçinin Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının strukturuna daxil olan (tabeliyindəki) elm, elmi tədqiqat, araşdırma, ixtisasartırma və digər bu kimi sahələrlə məşğul qurumların (institut, mərkəz, təhsil müəssisəsi və s.) fəaliyyətində səmərəliliyi artırmaq və onların idarə edilməsini təkmilləşdirmək üçün təkliflər hazırlanması məqsədilə İşçi Qrupunun yaradılmasını da özündə ehtiva edir.

Bundan başqa Azərbaycan Respublikasında bir sıra dövlət orqanlarının strukturunun optimallaşdırılması və idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında fərman diqqət çəkən məqamlardan biri də Prezident hüquq mühafizə və hərbi sahələrdə fəaliyyət göstərən dövlət orqanlarının və qurumlarının fəaliyyətinin səmərəli və düzgün təşkili, idarəçiliyinin təkmilləşdirilməsi, eyni və ya oxşar səlahiyyətlərin optimal həcmdə resurs sərf edilməklə həyata keçirilməsi məqsədilə həmin dövlət orqanlarının və qurumlarının sayının, saxlanma xərclərinin və işçilərinin say həddinin optimallaşdırılması ilə bağlı təkliflərini üç ay müddətində hazırlayıb Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə təqdim etmək tapşırığının verilməsidir. Əslində, bu sahədə struktur dəyişikliklərinə daha çox ehtiyac vardır.

Dövlət tənzimləmə mexanizmlərinin, xüsusiilə də vergi-gömrük idarəetməsinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi ilə yanaşı, dövlət sektorunun kommersiya fəaliyyətini (sənaye, nəqliyyat, rabitə, maliyyə xidmətləri və s.) məhdudlaşdırmaqla özəl təşəbbüskarlıq üçün imkanların genişləndirməsi də idarəetmə baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Odur ki, bu istiqamətdə də struktur dəyişikliklərinin aparılması zəruridir.

Dövlət idarəetməsinə maliyyələşdirməsinə gəlincə son 6 ildə büdcənin ümumi dövlət xidməti xərclərində ciddi artım müşahidə olunur. Bu dinamikanın büdcə məlumatları əsasında hazırlanmış aşağıdakı cədvəldən müşahidə etmək olar.

Cədvəl 1. 2014-2019-cu illərdə dövlət büdcəsindən ümumi dövlət xidmətlərinin maliyyələşməsinə ayırmalar

1-ci cədvəlin məlumatlarındna göründüyü kimi, ümumi dövlət xidməti xərclərinin şişməsində başlıca rol oynayan Dövlətin daxili və xarici borclarının ödənilməsi ilə bağlı xərclərin sürətlə artımıdır. Belə ki, cari ilin büdcəsində ümumi dövlət xidməti xərclərinin dövlət büdcəsinin xərclərində xüsusi çəkisi 15,4 faiz, bu bölmənin tərkibində yer alan dövlət borcuna və öhdəliklərinə xidmət edilməsi ilə bağlı xərclərin dövlət büdcəsinin xərclərində payı 9,3 faiz proqnozlaşdırılıb. 2019-cu ilin büdcəsində bütövlükdə idarəetmə xərcləri müdafiə xərclərindən 13 faiz, təhsil xərclərindən 70 faiz, sosial müdafiə, sosial təminat xərclərindən 48 faiz, səhiyyə xərclərindən 3,7 dəfə çoxdur. Aşağıdakı cədvəldə 2019-cu ilin idarəetmə xərclərinin strukturu təqdim olunur.

Cədvəl 2. 2019-cu ilin büdcəsində ümumi dövlət xidməti xərcləri

2-ci cədvəlin məlumatlarından göründüyü kimi, cari ildə ümum dövlət xidməti xərclərinin 60,4 faizi dövlət borcuna və öhdəliklərinə xidmət edilməsi ilə bağlı xərclərin maliyyələşməsinə yönəldiləcək. Bu xərclərin yalnız 21,2 faizi qanunvericilik və icra hakimiyyəti, yerli özünüidarəetmə orqanlarının saxlanılmasına yönəldilir ki, onun da cəmi büdcə xərclərində payının 3,3 faiz təşkil edəcəyi gözlənilir.

Yekun olaraq, onu bildirmək istərdim ki, Məntiqi ardıcıllığa görə, struktur dəyişiklikləri əgər dövlət idarəetmə sistemində və qərar qəbuletmə mexanizmində islahatlara xidmət edirsə Nazirlər Kabineti üzvlərinin təsdiqindən əvvəl, əgər dövlət maliyyələşdirilməsinin səmərəliliyinin artırılması və dövlət xərclərinin rasionallaşdırılması məqsədi güdürsə, onda yeni büdcə ili başlamamışdan aparılır. Azərbaycan Respublikasında bir sıra dövlət orqanlarının strukturunun optimallaşdırılması və idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı isə yeni büdcə ilində və prezident seçkilərindən sonra 17 yanvar 2019-cu il imzalanıb. Hətta bu fərman nəticəsində ləğv edilən dövlət qurumlarına 2019-cu ilin büdcəsində maliyyələşmədə nəzərdə tutulub. Düzdür, Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat perspektivi üzrə Strateji Yol Xəritəsində də aşağı neft qiymətləri dövründə institusional və struktur çağırışlar, tədiyə balansı və qeyri-neft büdcə kəsiri, maliyyə-bank sektorunda baş verən proseslər fonunda Azərbaycanda yeni iqtisadi inkişaf yanaşmasına keçid zərurəti qeyd olunub. Lakin, bu daha aşağı neft qiymətləri dövrünə hədəflənmişdi. Sonradan neft qiymətlərinin bahalaşması bu sahədə dəyişikliklərin zərurət yaratmadı. Beləliklə də xüsusilə də 2016-cı ildən başlayaraq, ümumi dövlət xidmətləri daha çox dövlətin daxili və xarici borclarının ödənilməsi ilə bağlı xərclərin artımı hesabına şişdi və bu il üçün 3886,8 milyon manat və ya dövlət büdcəsinin 15,4 faizi qədər proqnozlaşdırıldı.

Fikrimcə, hazırda struktur islahatları adı ilə həyata keçirilən dəyişikliklər əsasən iki zərurətdən irəli gələ bilər. Birincisi, Azərbaycanın əsas ixrac məhsulu olan xam neftin dünya bazar qiymətlərində gözlənilən ucuzlaşmaya görə büdcə xərclərinin ixtisari, ikincisi isə hakimiyyət daxili qüvvələr arasında balansın yaradıllması.

İstənilən halda belə dəyişikliklər qərar qəbul etmə mexanizminin təkmilləşdirilməsi, idarəetmə orqanlarının hesabatlılığının və şəffaflığının artırılması, bu prosesdə ictimai iştirakçılığın təmini ilə müşahidə olunmazsa ondan ciddi səmərə gözləməyə dəyməz. Eyni zamanda bu dəyişikliklərin effektivliyi dövlət idarəetməsində əmək haqlarının artırılması, korrupsiya ilə mübarizə və kadrların yenilənməsindən də asılıdır. Çox istərdim ki, struktur dəyişiklikləri texniki xarakter daşımasın, məhkəmə-hüquq və qanunun aliliyinin təminatı sahəsində institusional islahatlarla davam etdirilsin.