Uşaqlarla 20 yanvar haqqında necə danışmalıyıq?

Azərbaycanın milli faciəsinin 23-cü ildönümündə hər yerdə matəm musiqisi səslənir, TV-də 1990-cı il hadisələri haqqında sənədli filmlər və Şəhidlər Xiyabanından canlı yayım nümayiş olunur. Uşaq bağçalarında, məktəblərdə, universitetlərdə tərbiyəvi söhbətlər və faciəyə həsr olunmuş dərslər keçirilir.

Müəllimlərimiz belə dərslərdə nə edirlər? İstər 20 yanvar olsun, istər Xocalı faciəsinin və ya 31 mart soyqırımının ildönümü, bu mövzularda məşğələlər təxminən eyni keçirilir: akt zallarında insan cəsədlərini, qan, atışma, qorxmuş insanları əks etdirən filmlər nümayiş olunur. Müəllimlər uşaqlara günahsız insanların öldürülməsi barədə danışaraq, vəhşilikləri və təhqirləri müfəssəl şəkildə təsvir edir. Sonra bir də rəsm dərsi olur, burada ən yaxşı şəkil adətən qırmızı rəngin üstünlük təşkil etdiyi rəsm olur – bu, istər günahsız qurbanların qanı olsun, istərsə də avtomatlardan və tanklardan açılan atəş.

Bütün bu yazdıqlarım tanışlarımdan eşitdiklərim deyil – mənim məktəb illərimdə də hər şey təqribən belə idi: girişdə qətlə yetirilmiş uşaqların və böyüklərin fotoşəkilləri asılırdı, müəllimlər qətlləri təsvir etmək üçün məharətlə ən ağır sözləri seçirdilər (yadımdadır, uşaqlıqda məni ən çox müəlliməmizin danışdığı Xocalıda ermənilərin hamilə qadının qarnını kəsib uşağı çıxarması barədə hadisə qorxudurdu), biz uşaqlar isə tankların, düşmənlərin, qan içində qətlə yetirilmiş insanların şəkillərini çəkirdik.

Mən o vaxt müəllimlərimizin belə dərslər verməsinin doğru olub-olmadığı barədə düşünmürdüm. Müəllim uşağın gözündə həmişə avtoritetdir və deməli onun bütün əməlləri doğrudur. İndi oğlum böyüyərkən bunun nə dərəcədə düzgün olduğunu düşünməyə başlayıram.

Yəqin ki, hamınız ötən il dekabrın 14-də Konnektikut ştatında Sendi Huk ibtidai məktəbində kütləvi qətl haqqında eşitmişsiniz. Faciədən dərhal sonra oğlumun məktəbindəki psixoloq bütün şagirdlərin evinə “Sendi Huk faciəsi haqqında uşaqlarla necə danışmaq lazımdır?” adlı yaddaş kitabçası göndərdi.

Psixoloq yaddaş kitabçasında qeyd edirdi ki, uşaqlar kütləvi qətl haqqında eşitməyiblərsə (çox güman ki, bu, aşağı siniflərə aiddir, yuxarı siniflərdə hamının smartfonu var, odur ki, çətin ki. onların xəbəri olmasın), bəlkə də onlara bu barədə danışmaq lazım deyil. Uşaq faciə haqqında eşidibsə, psixoloq lazımsız təfərrüatlara varmamağı, müəyyən qrup insanlara qarşı kin oyandırmamağı (xüsusən qeyd edilirdi ki, KİV qətli törədən şəxsin autizm xəstəsi olduğu barədə məlumat yaymışdı. Psixoloq buna diqqət çəkməməyi məsləhət görürdü, belə ki, məktəblərdə autizm xəstəsi olan uşaqlar var) və ən əsası, onların təhlükəsizlikdə olduqlarını və böyüklərin onları qorumaq üçün əllərindən gələni etdiklərini izah etməyi məsləhət görürdü.

Azərbaycan məktəblərində 20 yanvarın tədrisi haqqında düşünərkən oğlumun məktəbindəki psixoloqla bu barədə danışmağı qərara aldım. Vivian Dram – Amerika paytaxtı yaxınlığındakı Arlinqton əyalətinin ibtidai dövlət məktəbində işləən psixoloq məni dinlədikdən sonra 11 sentyabr 2001-ci il faciəsi haqqında məktəblərdəki söhbətlərdən nümunə gətirdi.

“Uşaqların əksəriyəti, hətta balacalar belə bu faciə haqqında eşitmişdi. Amma o günü sadəcə tarix deyil, öz həyatımızda dəhşət günü kimi xatırlayan biz böyüklərdən fərqli olaraq, onların əksəriyyəti həmin vaxt hələ dünyada yox idi. Buna görə həmişə valideynlərə deyirəm ki, uşaqlarınıza o günlərdə yaşadığınız emosiyalardan və həyəcanlardan danışa bilərsiniz, amma onları uşaqlara qəbul etdirməyin. Uşaqlarınızın bu mövzuda hissləri tamamilə fərqli ola bilər və bu, normaldır”, deyir o.

Onun sözlərinə görə, daha bir mühüm məqam uşaqları təhlükəsizlikdə olduqlarına inandırmaqdır: “Xüsusən kiçik uşaqlarla danışarkən təfsilatdan qaçın, qanlı səhnələri təsvir etmək lazım deyil. Sizdən soruşulmayan suallara cavab verməyin. Uşaqlar çox həssas təbiətə malikdirlər, belə bir faciə haqqında eşidən kimi onlar qorxurlar və ilk növbədə düşünürlər “biz necə olacağıq? Təhlükədəyikmi?”. Onları təhlükəsizlikdə olduqlarına, sizin və digər böyüklərin onları müdafiə edəcəyinə inandırın”.

Psixoloq həmçinin qanı qaynayan yeniyetmələrlə söhbətdə dini və milli ayrı-seçkilik salmağı tövsiyə etmir: “Mən 11 sentyabr hücumunu ərəblərin və ya müsəlmanların törətdiyini deməzdim. Uşaqlardan belə bir şey eşitsəm, bu əməlləri ayrı-ayrı pis insanların törətdiyini, bunun hamının belə olduğu demək olmadığını izah edirəm”.

Məni maraqlandıran məsələlərdən biri də odur ki, hansı yaşdan etibarən uşaqlarla belə mövzularda danışmaq olar? Vaşinqtonda Xolokost Muzeyinin ekskursiya rəhbəri Hanna (soyadını açıqlamıram, belə ki, o, KİV-lə əlaqələr səlahiyyətinə malik deyil) deyir ki, 8-10 yaşından kiçik uşaqlarla belə mövzularda danışmağın mənası yoxdur: “Nail olacağınız yeganə reaksiya gecələr uşaqların kabusu olacaq. Bəli, onların həmyaşıdlarının, məsələn, İkinci Dünya Müharibəsi illərində daha çox şeyə qatlandıqlarını arqument kimi göstərə bilərsiniz, amma gəlin yada salaq ki, bu, bizə xatirələrimizi uşaqlara qəbul etdirmək hüququ vermir”.

Onun sözlərinə görə, 11-12 yaşlarda uşaqlarla bu mövzularda danışmaq daha asandır: Onlar artıq düzgün düşünmək və nəticə çıxarmaq qabiliyyətinə malikdirlər. Mən heç vaxt onlarda kin doğurmağa və ya onları qorxutmağa çalışmıram. Daha çox belə hadisələrin təkrarlanmamalı olduğunu vurğulayıram, buna görə məsələn, tolerantlığı yada salmaq lazımdır. Həmçinin, qəhrəmanlıq, yəhudiləri xilas edən və ya millətçilərdən müdafiə edən insanlar haqqında danışmağa çalışıram. Belə əhvalatlar müsbət örnəkdir və uşaqların ağlında məhz belə örnəklərin olması bizim üçün çox əhəmiyyətlidir”.

Xolokost və 11 sentyabr, şübhəsiz, digər şərtlərdə, vaxtlarda və başqa ölkələrdə baş vermiş digər faciələr. Amma bizim dərc çıxaracağımız şeylər var.