XƏZƏR ÖZ SƏVIYYƏSINI STABIL SAXLAYA BILƏCƏKMI?

Bakı şəhəri 28  yanvar  2021-ci il

AMEA akademik H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu Xəzərin hidrometeorologiyası şöbəsinin müdiri, coğrafiya elmləri doktoru Səid Səfərov oxucuları narahat edən bu fikirlərə aydınlıq gətirib:

Məlum olduğu kimi,  Xəzər dənizi dünyanın ən iri qapalı su hövzəsidir. Dünya okeanı ilə birbaşa əlaqəsi olmadığı üçün, onun səviyyəsi daim tərəddüdlərə məruz qalır. Bu tərəddüdlər qısa müddətli  və uzun müddətli ola bilir.

Qısa müddətli  səviyyə  dəyişmələrinə  qabarma və çəkilmə hadisələri səbəb ola bilər ki, bu da ayın qravitasiya sahəsi ilə əlaqədardır. Bundan başqa bir neçə gün ərzində eyni istiqamətdən əsən  aramsız güclü küləklər də dənizin bir hissəsində səviyyənin qalxmasına, əks  tərəfdə isə aşağı düşməsinə səbəb ola bilər. Beləliklə, qısamüddətli səviyyə dəyişmələrində dənizin ümumi su kütləsi dəyişmir, müəyyən bir ərazidə səviyyənin artması digər ərazidə azalması ilə müşaiyət olunur.

Uzunmüddətli səviyyə tərəddüdləri  dənizin su balansının dəyişməsi ilə əlaqədardır ki, bu da ümumi su kütləsinin artıb-azalması ilə müşaiyət olunur.

Son minillikdə Xəzərin ən aşağı səviyyəsi X əsrə təsadüf edir (okean səviyyəsində 35 m aşağı). Ən yuxarı səviyyə isə XIV və XVIII əsrlərdə qeydə alınmışdır (okean səviyyəsindən 22 m aşağı). Sonrakı yüzilliklərdə dənizin səviyyəsi ümumən artmağa doğru getsə də əsrlik səviyyə tərəddüdlərinin amplitudu 2-4 m diapazonunda  dəyişmişdir. Beləliklə, bütün əsrlərdə Xəzər dənizi səviyyəsinin enmə və qalxma dövrləri mövcud olmuşdur. Daha doğrusu, Xəzərin səviyyəsi    özünəməxsus uzunmüddətli dəyişmə perioduna malikdir.

Xəzərin səviyyə dəyişmələrindəki bu periodiklik çox güman ki, onun təbii  tənzimləmə xüsusiyyəti ilə əlaqədardır. Yəni səviyyə qalxanda dənizin  sahəsi də  artdığından onun səthindən  buxarlanma da artır ki,  bu da  müəyyən dövrdən sonra səviyyənin tədricən  aşağı düşməsinə səbəb olur. Səviyyə nəzərəçarpacaq dərəcədə aşağı düşdükdə isə dənizin sahəsi azaldığından  buxarlanma da azalır ki, bu da son nəticədə səviyyənin qalxmasına gətirir.

20-ci əsrdə  dənizin səviyyə dəyişmələri  2 dəfə kəskin xarakter almişdır. 1930-cu  ildən 1977-ci illərə qədər olan müddətdə Xəzərin səviyyəsi 3 metr aşağı düşərək, son 400 ilin mütləq minimumuna (-29 m) çatsa da, 1977-ci ildən başlayaraq kəskin qalxmağa başlamış  və 1995-ci ilə qədər bu artım 2,5 m təşkil etmişdir. Sonrakı dövrdə dənizin səviyyəsi kəskin tərəddüdlərə məruz qalmasa da, hər halda, nəzərəçarpacaq dərəcədə azalmağa doğru gedir.

Kəskin səviyyə dəyişmələri Xəzəryanı ölkələrin iqtisadiyyatına və ekologiyasına ciddi təsir göstərdiyindən onların uzun müddət üçün qabaqcadan proqnozlaşdırılması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Lakin təəssüf ki, indiyədək bu problem özünün lazımi həllini tapa bilməmişdir. Bununla belə, son illərdə, xüsusilə də bir çox qərb ölkələrində, Xəzərin səviyyəsinin bundan sonra daha da kəskin enəcəyi  barədə bədbin proqnozlar verilməkdədir.

2017-ci ildə   Amerikanın nüfuzlu Geophysical Research Letters jurnalında  dərc olunmuş məqalədə yaxın 75 il ərzində Xəzərin səviyyəsininnin 5-6 metr enəcəyi və Şimali Xəzərin tamamilə quruyacağı proqnozlaşdırılır. Lakin bu yaxınlarda alman və holland alimlərinin Nature Communications Earth & Environment jurnalında dərc olunmuş məqalədə verdikləri proqnoz isə daha qorxuludur. Belə ki,  onlar müxtəlif ssenarilərə əsasən əsrin sonunadək Xəzərin  səviyyəsinin  9-18 metr aşağı düşəcəyini  proqnozlaşdırırlar. Əgər bu proqnozlar özünü doğruldarsa, Xəzər regionunun ekoloji, iqtisadi və siyasi stabilliyində böyük problemlər yarana bilər.

Amerika və Avropa alimlərinin verdiyi proqnozlar  nə dərəcədə  inandırıcıdır? 

Əvvəla qeyd edək ki, qısamüddətli proqnozlardan fərqli olaraq, uzunmüddətli   proqnozların özünüdoğrultma faizi çox aşağıdır. Bu həm meteoroloji, həm də onlara əsaslanan hidroloji proqnozlara aiddir.  Qeyd edilən proqnoz modellərində dənizin hazırki illik səviyyə dəyişmələri, dəniz suyu temperaturunun artması nəticəsində buxarlanmanın intensivləşməsi, yağıntıların və çay axımlarının azalması tendensiyası əsas götürülür. Lakin Xəzərin səviyyə dəyişmələrinin yuxarıda qeyd edilən uzunmüddətli və böyük amplitudlu periodikliyini nəzərə alsaq,  yaxın gələcəkdə vəziyyətin tam  əksinə dəyişəyini ehtimal edə bilərik.  

Keçən əsrin 70-ci illərində Xəzər dənizi səviyyəsinin kəskin aşağı düşməkdə davam etməsi və alimlər tərəfindən verilən bədbin proqnozlar səbəbindən keçmiş   Sovetlər İttifaqında  şimala axan Şimali Dvina və Peçora çaylarının istiqamətini dəyişməklə Volqa çayı vasitəsilə  Xəzər dənizinə yönəldilməsi layihələri işlənilirdi. Lakin 1977-ci ildən  dəniz səviyyəsinin kəskin qalxmağa başlaması ilə  bu layihələr öz aktuallığını itirdi. Təsəvvür edin ki, əgər qeyd edilən layihələr həyata keçirilsəydi, onda 1995-ci ilə qədərki səviyyə artımı 2,5 m-dən xeyli artıq  olardı ki, bu da daha arzuolunmaz nəticələrə gətirib çixarardı.

Söz yox ki, qlobal istiləşmə, onunla əlaqədar  müasir iqlim dəyişmələri və çay axımlarına antropogen müdaxilələr (təsərrüfat məqsədləri ilə əlaqədar) Xəzərin səviyyəsinə mənfi təsir göstərir. Lakin bu təsirlər dənizin  səviyyəsinin yüzilliklərdən  bəri müşahidə olunan periodik dəyişmə xarakterini kəskin şəkildə dəyişə bilməz.   

Xəzər dənizində səviyyə dəyişmələri indiyədək  həmişə mövcud olmuşdur və bundan sonra da olacaq, lakin səviyyəsinin əsrin sonunadək monoton  azalmaqla 9-18 m aşağı düşməsi  haqqında verilən proqnozlar ağlabatan deyildir.

AMEA akademik. H. Əliyev adına

Coğrafiya İnstitutunun

ictimaiyyətlə əlaqələr şöbəsi

Əlaqə:

(012) 538-59 76 

mob. (050) 630-10-21

xrzazadeh@gmail.com