Yenədə İravan haqda

İyunun 7-də Turan Agentliyinin Contact.az saytında “İrəvanı vermək lazım idi?” sərlövhəli məqalə dərc edilib. Hörmətli Fərhad Əhmədovun fikrini dəstəkləyirəm və onun dediklərinin təsdiqi olaraq qeyd etmək istəyirəm ki, müxtəlif yazılı və elektron mənbələrin olmasına baxmayaraq (ən məşhurları - wikipedia.org, wikia.org, axc.preslib, elibrary.az, virtualkarabakh.az, clio-caucasus.org, nazimmustafa.info, iravan.info və başqaları), bu mövzu hələ də tam həcmdə tədqiq edilməyib.

Məlumdur ki, 2018-ci il mayın 29-da Tbilisidə yerləşən və Azərbaycan Xalq Respublikasının Birinci Parlamentinin sələfi olan Azərbaycan Milli Şurası (AMŞ) Ermənistan nümayəndə heyətinin İrəvana yeni Ermənistan Respublikasının paytaxtı statusu verilməsi haqqında tələbini təmin edib.

Tarix elmləri dosenti, AMEA-nın “Qafqaz Tarixi” şöbəsinin müdiri İradə Bağırova “Zaqafqaziya Seymində və Federasiyasında Azərbaycan nümayəndəliyi (fevral-may 1918)” sərlövhəli məqaləsində Zaqafqaziya Seymində 44 Azərbaycanlı müsəlman deputat haqqında danışır, fəlsəfə elmləri doktoru, AMEA-nın A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun aprıcı elmi əməkdaşı, dosent İlqar Niftalıyev isə “Qaçılmaz acı bir həqiqət” məqaləsində yazır ki, İrəvanın verilməsi haqqında qərar AMŞ-nin 28 üzvündən 16-sı tərəfindən qəbul edilib.

Beləliklə, hamıya açıq olan məlumata istinadla ehtimal etmək olar ki:

a) həqiqətən də İrəvanın verilməsinin lehinə AMŞ-nin 44 üzvündən cəmi 16-sı səs veribsə, bu, Şura üzvlərinin 36,5%-dən azdır; 

b) kvorum qaydaları haqqında kritik məlumat yoxdur, kvorum təmin olunmadığı halda qərarların legitimliyi haqqında şərh yoxdur; 

c) 1918-ci il iyunun 1-də keçirilən növbəti iclasda İrəvan Quberniyasını təmsil edən AMŞ üzvləri - Mir Hidayət Seyidov, Bağır bəy Rzayev və Nəriman bəy Nərimanbəyov təkrarən etirazlarını bildiriblər, bu etiraz AMŞ Protokoluna qoşulub, amma bu, İrəvanın verilməsi haqqında 3 gün əvvəl qəbul edilmiş qərarı dəyişdirməyib;

d) AMŞ-nin 3 üzvü istisna olmaqla, digər üzvlər tərəfindən qeydə alınmış başqa etiraz (o cümlədən sonrakı dövrlərdə) yoxdur. 

İyunun 7-də AMŞ qaçqınlara yardımın təşkili üçün İrəvan Quberniyasına nümayəndə heyəti ezam edilməsi məsələsini müzakirə edir - ermənilərin müsəlmanlara qarşı törətdiyi qalmaqallar və talanlar haqqında dəhşətli məlumatlar daxil olurdu.

Bağır bəy Rzayev, bir müddət əvvəl İrəvanın verilməsinə etiraz edən 3 deputatdan biri, narazılıqla zala bildirir: “Əminəm, sizdən heç kim oraya getməyəcək, oraya biz, irəvanlılar - mən və Mir Hidayət bəy gedəcəyik, amma sizdən bir xahişimiz var: müstəqil Azərbaycanı qurarkən bizi, Ermənistanda qalanları unutmayın”.

Bir neçə ay sonra Mir Hidayət bəy və Bağır bəy Ermənistanın iddia etdiyi Azərbaycan torpaqlarında Araz-Türk Respublikasının yaradılmasının ideoloqlarından və təşəbbüskarlarından biri kimi çıxış edirlər. Yeni respublikanın əsas məqsədi Naxçıvan əyalətinin və müasir Ermənistanın müsəlman mahallarının əhalisinin tamamilə məhv edilməkdən qorunması idi. 

Respublika ərazisi müasir Naxçıvan MV-dən təxminən 60% çox idi (8700 kv. km və 5500 kv. km) və faktiki olaraq erməni ekspansionizminə qarşı müharibənin ön cəbhəsi idi. Respublika 4 aydan az davam gətirə bildi, amma tarixçilər hesab edirlər ki, o, Respublikanın müsəlman əhalisini kütləvi köçürülmədən qoruya bildi.

Ermənistanın o vaxtki baş naziri Vratsyan xatiratında yazır: “1918-ci il Ermənistanının daxili həyatının ən acı təzahürü Türkiyə və Azərbaycanın əli ilə Ermənistanı batırmaq niyyəti ilə təşkil edilən müsəlman hərəkatları idi. Ermənistan ərazisində mərkəzi Naxçıvanda olan ayrı bir “Araks Respublikası” var idi, buraya Surmalu, Zəngi və Verdibasar, Mili, Şərur daxil idi. Bu respublikanın türk topları, artilleriya və silahları ilə silahlanmış, türk zabit və çavuşlarının komandanlığı ilə fəaliyyət göstərən öz ordusu var idi. Türkiyə və Azərbaycan onlara pul verir və onların hərəkətlərini yönləndirirdi…”.

M.Ə.Rəsulzadənin adı ADR xadimləri arasında ən məşhur addır, amma o, Partiya sədri, deputat və Parlamentdə müsavatçılar fraksiyasının rəhbəri olaraq, heç vaxt nə ADR Parlamentində, nə də Hökumətində məsuliyyətli vəzifə tutmayıb. 

Dünya şöhrətli rəhbərlər - Atatürk, Lenin, Stalin, De Qoll təkcə ideoloq deyil, həm də, ilk növbədə, millətin lideri olublar.

Erməni terrorçular ADR-in əsl liderlərini qətllə vurğulayıblar - bu, ADR-in keçmiş baş naziri Fətəli Xan Xoyski (1875-1920) və Parlamentin faktiki sədri Həsən bəy Ağayev (1875-1920) idi - onlar Azərbaycan Respublikasının süqutundan, demək olar ki, dərhal sonra Tbilisidə erməni terrorçular tərəfindən güllələniblər.

M.Ə.Rəsulzadə əksər ADR xadimi və partiyasının tərəfdaşları kimi repressiyalara məruz qalmayıb, mühacirətdə sərbəst şəkildə səyahət etmək imkanına malik olub (Azərbaycan - İran - Rusiya - Finlandiya - Türkiyə - Polşa - Rumıniya - Almaniya - ABŞ), gənc həyat yoldaşını, 4 övladını (kiçiyi cəmi 2 aylıq idi, ən böyüyü 8 yaşında idi), digər qohumlarını Bakıda qoyub, onlar 1937-ci ilin dəhşətli repressiyalarına məruz qalıblar.

Rəsulzadənin taleyi, sözsüz ki, faciəlidir, amma, məgər onun digər silahdaşlarının sınaqları, taleləri və xidmətləri daha az və daha yüngül olub? 

3 deputatın etirazı qəbul edilməsə də, onlar sonuna qədər etiraz ediblər - mübarizə ilə, fədakarlıqla, canlarından keçməklə.

Onlar: 

Nəriman bəy Həşim oğlu Nərimanbəyov (1889, Şuşa - 1937, Bakı), ictimai və siyasi xadim, İrəvanda klassik gimnaziyanı, Moskva İmperator (hazırki M.V.Lomonosov adına MDU) və Xarkov Universitetlərinin fizika-riyaziyyat və hüquq fakultələrini bitirib, ən yüksək səviyyədə ziyalı, ADR Parlamentinin üzvü, Müsavat Partiyasının üzvü olub, ADR-in süqutundan sonra vəkil olaraq işləyib, SSRİ-də siyasi təqiblərə məruz qalıb, 48 yaşında həbsxanada vəfat edib.

Mir Hidayət Mir Adil oğlu Seyidov (1883, 1919-cu ildə 36 yaşında Ordubad şəhərində qəfildən vəfat edib), ictimai və siyasi xadim, Yelizavetpol (Gəncə) gimnaziyasını bitirib, Kazan Universitetinin hüquq fakultəsində oxuyub, İrəvan Quberniyası müsəlmanlarından ADR Parlamentinin üzvü, Müsavat Partiyasının üzvü olub, Azərbaycan üçün ən kritik dövrdə Ermənistana müharibə elan etmiş “Türk-Araz Respublikasının” Milli Müdafiə Şurasına rəhbərlik edib. 

Bağır bəy Ələsgər oğlu Rzayev (1893, İrəvan - 1927, Bakı), ictimai və siyasi xadim, İrəvanda klassik gimnaziyanı və Moskva İmperator Universitetinin (hazırki M.V.Lomonosov adına MDU) hüquq fakultəsini bitirib, ən yüksək səviyyədə ziyalı, bir neçə xarici dildə sərbəst danışırdı, 25 yaşında İrəvan Quberniyası müsəlmanlarından ADR Parlamentinin deputatı olub, Parlamentin baş katibi seçilib, həmin dövrdə qəbul edilmiş Qərarlar və Qanunlar altında onun imzası Sədrin imzasından sonra ikinci yerdə gəlirdi, “Müsəlman Sosialist Bloku” Partiyasının rəhbərlərindən biri, ən kritik dövrdə Ermənistanla müstəqil surətdə müharibə aparan Türk-Araz Respublikasının maliyyə və əkinçilik naziri olub, ADR-in süqutundan sonra “qımızılar”a qoşulmayıb (baxmayaraq ki, silahdaşları-partiya üzvləri - Aslan bəy Səfikürdski, Camo Hacınski, İbrahim Əbilov yeni Azərbaycan SSR Hökumətində ədliyyə, daxili və xarici işlər xalq komitələrinin məsul əməkdaşları olublar), mühacirətdə də Qərb dövlətlərinin hökumətləri tərəfindən maliyyələşdirilən marionet mühacir cəmiyyətlərində iştirak etməkdən imtina edib, 1924-cü ildə Bakıya qayıtdıqdan sonra toxuculuq fabrikində fəhlə kimi işləyib, siyasi təqiblərə məruz qalıb, intiharla həyatına son qoyub.

Ölkə prezidenti İlham Əliyev İrəvanın könüllü olaraq verilməsi səhvinə yol verildiyini dedikdə məhz bu insanları nəzərdə tuturdu.

ADR-i qurmaqla tariximizə girən hər kəsə qarşı münasibətdə ədaləti bərpa etmək lazımdır. AXC Ensiklopediyasında, Vikipediyada sual işarələri və səhvlər qalmamalıdır, bu insanların qəbirləri tapılmalıdır, yəni böyük, zəhmətli iş görülməlidir - bu, Azərbaycan arxivləri və xarici arxivlərdir.

Əlbəttə, AMEA, A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu, publisistlərimiz, diplomatlarımız, tarixçilərimiz, əcnəbi dostlarımız artıq böyük iş görüblər, amma çox vaxt mətnlərin, onlarla birlikdə isə həm də acınacaqlı səhvlərin və qeyri-dəqiqliklərin kopyalanması bəzən tarixin kommersiyalaşdırılması təəssüratı yarada bilər.

Şübhəsiz, təsviri incəsənətdə, küçələrin adlarında və s. bu insanları əbədiləşdirmək lazımdır. Amma bu, təkcə ən məşhur və çox reklam olunmuş siyasətçilərə şamil olunmamalıdır, bəlkə də ADR-in bütün xadimləri üçün Ümumi Heykəltəraşlıq Abidəsi yaratmaq qərarı qəbul ediləcək və M.Ə.Rəsulzadə fiquru onlardan biri olacaq. 

Çingiz Babayev