Naməlum insan hüquqları aylığı

***

-İyunun 18-də Azərbaycanda ombudsmanın elan etdiyi insan haqları ayı bitib. Bu ay insan haqları kontekstində nə ilə yadda qaldı?

-Doğrusu, Ombudsman Aparatının belə bir aylıq keçirməsi barədə məlumatsız olmuşam. Hesab eləmirəm ki, bu, mənim Aparatın fəaliyyətinə etinasızlığım və yaxud da aşkar məlumatsızlığımla bağlıdır. Güman ki, Ombudsman Aparatı bu kampaniyanı özünəməxsus dar çevrədə, yaxud konfidensial da elan etməyib. Amma indi onlar fikirləşməlidirlər ki, bu aylıq niyə belə xüsusi diqqət çəkməyib? Bunun əlahiddə səbəbləri hansılardır? Aparat bu aylıq çərçivəsində hansı diqqətçəkən tədbirlər keçirib və yaxud da kampaniyalar aparıb ki, cəmiyyətin nəzərlərini cəlb edə bilməyib? Bu aylıq çərçivəsində saysız-hesabsız işgəncə, pis rəftar iddiaları, qanunsuz həbslər, ifadə, toplaşmaq və birləşmək azadlığına görə təqiblərlə bağlı xırda da olsa bir tədbir (olsun vebinar tədbir), rəy sorğusu və s. keçirilibmi? Onlar siyasi fəal Niyaməddin Əhmədovun Dövlət Təhlükəsizlik Xidmətində amansız işgənclələrə məruz qalması iddiasını araşdıra bilərmi? Əsas müxalifət partyalarından birinin rəhbərinin iki aydan çox izolyasiya edilməsi, informasiya blokadasına alınması və faktiki ev dustağı edilməsinə münasibət bildirə bilərlərmi? Yaxud, ən yumşaq məsələ, Avropa məhkəməsinin illərdir icra edilməyən qərarları ilə bağlı araşdırma apara, nəticələrini ümumiləşdirə bilərlərmi? Təbii ki yox.

Bu aylıqlar, adama sovetlərin məhşur dekadalarını, aylıqlarını xatırladır. Dünyanın hər yerində sovetlər çökdü, amma bizdə onun pis ənənələri hələ də qalmaqda davam edir. O yerdə ki, əsas işi, birinci növbəli vəzifəni həyata keçirmək mümkün olmur, bu, real imkan və faktiki səlahiyyət xaricindəddir, orada, həmin orqanlarda adətən görüntü xarakterli belə aylıqlar, belə dekadalar keçirilir və növbətçi məzmun daşıyır.

O ki qaldı bu aylığın nələrlə yadda qalmasına...Sözün açığı, adam bilmir, nisbətən daha ciddi hansı hüquq pozuntularını seçsin ki, izafi vaxt itkisi olmasın. Karantin dövründə yeni vüsət almış ictimai-siyasi fəalların artan xəttlə inzibati-siyasi həbsləri bu aylıqda da davam etdi. Təhsil haqlarının epidemiya dövründə silinməsini tələb edən gənc tələbələrin inzibati qəzəbə gəlməsi, ölkənin əsas siyasi koalisiyasının iclaslarının kibercinayətkarlıq yolu ilə ələ keçirilib, montaj edilib yayılması davam etdi və əlbəttə, əbədi işgəncə epidemiyaları və sözsüz ki Yasamal faciəsi.

Sonuncu hadisə Azərbaycanda hüququn zəlil vəziyyətə salınmasının simvoluydu və yeri gəlmişkən, Ombudsman Aparatının sadə insanlara görünməmiş, nümayişkəranə polis zorakılığına susqun qalması da onun aylığının “bəzək” əlamətlərindən biri hesab oluna bilər.

-Sizin də dediyiniz kimi, karantin həbsləri, Yasamal olayı kimi hadisələr bu aya təsadüf etdi. Sizcə, ombudsmanın özünün bu ayda bu kimi hadisələrə münasibəti adekvat idimi?

- Karantin həbslərinə ombudsman münasibət bildirə bilməz. İstəsə belə. Bunun üçün bir balaca cəsarət və müstəqillik lazımdır ki, bu əlamətləri də Ombudsman Aparatında axtarmağa dəyməz. Ombudsman Aparatının bu cür həbslərə reaksiya verə biləcəyi ehtimalı belə normal gözləntilərdən uzaqdır. Yasamal hadisəsi ilə bağlı isə deyəsən, aparatın bir ürkək açıqlaması vardı və bu açıqlamada “hər kəs qanuna riayət etməli və qanun pozuntusuna yalnız hüquqi qiymət verilməlidir” kimi ümumi, çoxmənalı yozula biləcək bir ifadə də işlədilmişdi. Amma nə olsun. Sonra nə baş verdi, sonra nə baş verərəck? Ombudsman Aparatı polisin vətəndaşlara qarşı alçaldıcı, zorakı davranışları ilə bağlı nələrisə araşdıra bildimi? Ümumiyyətlə, onun buna həvəsi və yaxud da real imkanları varmı? Bir halda ki ombudsmanın namizədliyini təklif edən, parlamentdə təsdiq etdirən ölkə başçısı hələ 2003-cü ilin prezident seçkisindən sonra ölkənin adını qara siyahılara salan vəhşi polis zorakılıqlarından sonra israrla “heç bir polis  cəzalandırıla bilməz” açıqlamasını vermişdi, onda bunu heç ağıla belə gətirməyə dəyməz.

-Ombudsman Səbinə Əliyeva ötən ilin dekabrından bu vəzifədədir. Yeri gəlmişkən, xanımın ombudsman kimi fəaliyyətinin 6 ayına qiymət verməli olsaq və bundan əvvəlki ombudsman Elmira Süleymanovanın fəaliyyəti ilə müqayisə aparsaq, hansı dəyişiklikləri görə bilərik?

-Azərbaycan cəmiyyəti Səbinə Əliyevanı yalnız bu vəzifəyə “məsləhət görüləndə” tanıdı. O bundan əvvəlki fəaliyyətində insan hüquqları sahəsində çalışmamışdı, bu sahədə hər hansı töhfəsiylə yadda qalmamışdı. Onun 6 aylıq fəaliyyətinə qiymət verməyə lüzum görmürəm. Çünki hər hansı fəaliyyətini görmürəm. Əvvəlki ombudsman qeyri-hüquqşünas, ahıl və yaşlıydı. Bəziləri gənc, enerjili, çevik müvvəkkilin zəruriliyindən danışırdılar. Amma Səbinə xanım bu tələblərə formal cavab versə də, heç nə dəyişmədi. Bizi yanlış gözləntilər və əsassız illuziyalarla bəsləyirlər.

-Ümumiyyətlə, Azərbaycanda Ombudsman Aparatı işlək qurumdurmu? Onun görməli olduğu işlər istiqamətində hansısa fəaliyyəti nəzərə çarpırmı?

-Bilirsiniz, məni nə heyrətləndirir. Lap bu yaxınlarda bilmişəm ki, AMEA-da böyük bir İnsan Haqları İnstitutu var. Bu institutun müasir binası, çoxsaylı əməkdaşları var. Hər gün işə gəlib gedirlər. Orda nəyləsə məşğul olurlar. Amma bilinmir nəylə. Adam təzadın kəskinliyindən heyrətə gəlir. Ölkədə insan hüquqlarının biabırçı durumu və şəhərin görkəmli yerlərindən birində mənzillənən, böyük, müasir binada çalışan kostyum-qalstuk geyinmiş, səliqəli insanların çalışdığı İnsan Haqları İnstitutu. Cəfəngiyyatdır tam. Ombudsman Aparatı rudiment kimi qaldı, bu qurumun təsis edilmə hədəfinə - insan hüquqları pozuntularının qarşısının alınmasına, bərpasına yararlı ola, töhfə verə bilmədi, indi isə o, lüzumsuz, qeyri-işlək və kimsəyə gərək olmayan, atılıb qalmış köhnə avadanlığı xatırladır. Bu qurumun varlığı ilə yoxluğu elə bir fərq eləmir. Onun missiyasını, öhdəliklərini indi azsaylı yerli hüquq müdafiəçiləri yerinə yetirir, nüfuzlu beynəlxalq insan hüquqları təşkilatları həyata keçirir. Mən hərdən heç uzağa getmirəm, qonşu Gürcüstan və Ermənistanda Ombudsman Aparatının, ombudsmanın fəaliyyətinə nəzər yetirəndə, dərin xəcalət hissi keçirirəm, hansı böyük fərqlə geridə qaldığımızı görmək, seyr etmək çox ağırdı.

-Ombudsman Aparatının normal işləməsi və bu ölkədə insan haqlarının pozulmaması üçün nə etmək lazımdır?

-Cavabım hüquqi deyil. Baxmayaraq ki, həmişə bir adamın, ayrı-ayrı fərdlərin hətta ən qatı avtoritar rejimlərdə belə nələrisə dəyişə biləcəyinə sarsılmaz inamım var, amma indiki halda ən cəsur hüquq müdafiəçisini belə ombudsman kimi təsəvvür eləməkdə çətinlik çəkirəm. Siyasi sistemi bütövlükdə demontaj edib, yenidən qurmadan, onu təbii və qanuni sərhədlərinə qaytarmadan hər hansı qurumun, o cümlədən də Ombudsman Aparatının, ombudsmanın da normal, səmərəli fəaliyyətindən söhbət gedə bilməz. Bu, insan haqlarına sayğılı münasibətin də təməl şərtidir.