Vaşinqton analitiki: Dini radikalizm nadanlığın çiçəkləndiyi yerdə güclənir

(Turanın Vaşinqton müxbirinin ABŞ-ın beynəlxalq dini azadlıq üzrə Komissiyasının baş analitiki Ketrin Kosmanla Mərkəzi Asiya və Qafqazda dini vəziyyət haqqında müsahibəsi.
Komissiyanın (USCIRF) əsas vəzifəsi beynəlxalq səviyyədə dini azadlığın pozulması hallarına baxmaqdan, ABŞ prezidentinə, dövlət katibinə və konqresə tövsiyələr verməkdən ibarətdir).

Sual: Vaşinqtonun Pew Research Center araşdırma mərkəzinin sonuncu sorğusunda qeyd edilir ki, “müsəlmanların əksəriyyəti demokratiya, şəxsi azadlıq və siyasi həyatda islam istəyir”. Bu haradan götürülüb?

Cavab: Bu Mərkəz altı müsəlman ölkəsində (Livan, Türkiyə, Pakistan, Tunis, Misir, İordaniya) vəziyyətin icmalını hazırlayıb. Onun nəticələri kifayət qədər maraqlıdır. Qərbdə bəzilərinə qəribə gələ bilər ki, rəyi soruşulan müsəlmanların əksəriyyəti demokratiya istəyir. Bir tərəfdən müsəlman dünyasında demokratiya və ya xalqın hakimiyyəti anlayışlarının ortaq tərəfləri çoxdur. Digər tərəfdən, İranda da minlərlə nümayişçi ölkələrində daha çox demokratiya istəyir. Amma maraqlıdır ki, əksəriyyət iqtisadi inkişafı demokratiyadan üstün tutur, Türkiyə və Livanda olduğu kimi. Bunun ehtimal olunan səbəbi Türkiyə və Livanın intensiv və yorucu sosial-siyasi qarşıdurmalardan, Livan həm də vətəndaş müharibəsindən keçib.
Sözü gedən araşdırmaya gəlincə, bir çox insanlar bu ölkələrdə İslamın mühüm rol oynamasını istəyir. Əsas sual bundan ibarətdir: qanunvericilikdə və təcrübədə islamın hansı ictimai rolunu müəyyən etmək lazımdır? Belə ki, şəriət qanunlarının tətbiqində də bir çox fərqli konsepsiyalar var.
Bir çox müsəlmanların qadınlara qarşı münasibəti ilə bağlı qərbdə mövcud olan bir çox fikirlərdən fərqli olaraq, Pew-nun icmalı 6 ölkədə rəyi alınanların əksəriyyətinin gender bərabərliyinə inandığını üzə çıxarıb.
Əhalisinin əksəriyyəti müsəlman olan postsovet ölkələrinə gəlincə, 70 il sovet hakimiyyəti bu ölkələrə böyük təsir göstərib. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində on minlərlə dini lider öldürülüb və sürgün edilib, dini institutlar və ənənələr məhv edilib. Sonrakı illərdə, xüsusən İkinci Dünya Müharibəsindən sonra sovet hakimiyyəti dini sahəni ciddi nəzarəti altına alıb.
Ərəb baharı sayəsində bir çox ərəb dövlətlərinin vətəndaşları qərarların qəbulunda, o cümlədən seçkilərdə ictimaiyyətin real rolunun zəruriliyini bildirdilər.

Sual: Qafqaz və Mərkəzi Asiyada çoxları üçün islam getdikcə daha çox siyasi amilə çevrilməyə başlayır. Digər tərəfdən, Azərbaycanda dövlət və müsəlmanlar arasında münasibətlərdə gərginlik artır. Yerli hüquq müdafiəçiləri iddia edirlər ki, Mərkəzi Asiya və Qafqazda dini hüquqlar pisləşib. Bunun səbəbi nədir?

Cavab: Hazırda hökumətlər postsovet ideoloji boşluğu ilə üz-üzədir və milli eyniyyətin müəyyən edilməsi yollarını axtarırlar. Bu mənada islam bunun üçün əsas imkanlardan biri kimi görünür. Lakin islam alternativ legitimlik mənbəyi və hətta siyasi hakimiyyətin mümkün rəqibi kimi qəbul edilir.
Postsovet siyasi elitasında əksəriyyət sovet dövründə təhsil almış, dinə şübhə ilə yanaşan insanlardır. Bütün bu amillər din haqqında kifayət qədər məhdudlaşdırıcı qanunlara gətirib çıxarıb ki, bu qanunlar da beynəlxalq insan hüququ normalarını pozur.
Məsələn, 2009-cu ildə Azərbaycanda din haqqında qanun qəbul edilib. Qanun dini təşkilatların yaradılmasında mümkün qadağalar, qeydiyyatdan keçməmiş dini təşkilatların legitimliyindən imtina, qeydiyyatdan keçmiş təşkilatların təkrar qeydiyyatını və bir çox digər məhdudiyyətləri nəzərdə tutur.
Təəssüf ki, Azərbaycan hökuməti bu qanunla bağlı beynəlxalq tövsiyələrə və tənqidə məhəl qoymayıb və məhdudlaşdırıcı tədbirləri davam etdirir (bu yaxınlarda dini ədəbiyyata da məhdudiyyət qoyulub).
Bütün bunlar Azərbaycanda dini etiqad azadlığı üçün yeni mənfi şəraitin yaranmasına gətirib çıxarıb. Müsəlman icmalarının (şiə və sünni) və çoxsaylı protestant icmalarının qeydiyyatından imtina olunub, onların təqibi davam edir, hakimiyyət Bakıda və Gəncədə məscidləri söküb və bağlayıb.
Din haqqında bu qanun qəbul edilib, baxmayaraq ki, Azərbaycan ədalətli olaraq müsəlman dünyasında ilk dünyəvi dövlət olması ilə fəxr edir.
Azərbaycan, digər postsovet hökumətləri kimi, fəal dünyəviləşmə siyasəti yürüdür, bu zaman dövlət dini həyatın bütün aspektlərinə nəzarət etmək və məhdudlaşdırmaq hüququna malikdir. Ola bilər ki, bir çox postsovet dövlətləri vətəndaşlarının dövlətin rəhbərliyi olmadan yanlış qərarlar qəbul etdiyi qənaətinə gəliblər.
Azərbaycan Parlamentinin hazırda dini və digər ədəbiyyata satışdan əvvəl MTN-in xüsusi möhürü vurulmasını tələb edən qanuna baxır. Bu məsələdə yalnız hakimiyyətə vətəndaşlarının hüquqlarına və sağlam düşüncəsinə hörmət etməyi məsləhət görmək istərdim.

Sual: Qafqazda və Mərkəzi Asiyada dini ekstremizmə qarşı mübarizə aparılır. Rəsmi təbliğata əsasən, ekstremizm artır, buna görə dindarlar həbs olunur. Lakin hüquq müdafiəçiləri iddia edirlər ki, bu, belə deyil və insanlar sadəcə dini prosedurlara riayət etdikləri üçün təqib olunur. Siz bu barədə nə düşünürsünüz?

Cavab: Nadanlıq və fəaliyyətsizlik ekstremizmə səbəb olan qarışıqdır. SSRİ-də on illərlə bütün dini ənənələr qadağan edilmişdi. Postsovet məkanında təhsilin səviyyəsi aşağı düşüb, işsizlik isə, xüsusən gənclər arasında, yüksəkdir.
Azərbaycan, Türkmənistan və Tacikistan kimi postsovet dövlətlərinin İran və Əfqanıstanla etnik sərhədləri var. Bu, həmin ölkələrə müəyyən radikal təsirin sızmasına imkan verir. Lakin bu təsir adətən nadanlığın və tənbəlliyin çox olduğu yerdə məhsuldar torpaq tapır.
Hökumət bir insanın qadağan olunmuş və ya radikal qrupa aid olduğunu iddia edirsə, o, artıq uzunmüddətli, bəzən isə hətta, Özbəkistanda olduğu kimi, 15 illik həbs cəzasına məhkum edilə bilər.
Son illər bəzi postsovet dövlətləri türk ruhanisi Səid Nursinin əsərlərini qadağan ediblər və onun davamçıları həbsə atılıb. -25В-