Mosuldan İdlibə uzanan yolda Türkiyə

Suriyanın ərazi bütövlüyünün düyün nöqtəsini təşkil edən İdlib məsələsinin sentyabrın 7-də müzakirə edildiyi Tehran zirvəsinin nəticəsi, sanki əvvəldən məlum idi; "Kommersant" qəzetinin prezident Putini izləyən xüsusi müxbiri Andrey Kolesnikovun Tehrandan lakonik şəkildə yazdığı kimi,"Rəcəb Tayyib Ərdoğan atəşkəsdən, Vladimir Putun isə əksinə-güclü hərbi əməliyyatdan danışırdı.Yekun sənədində isə atəşkəslə bağlı tək maddə də yox idi.Prezident Ərdoğanın qanının qaraldığı görünürdü.Və bunu qəbul etməyə tələsdi.Ələlxüsus, nahar yeməyində bunu etiraf etmək daha asan idi".

Əslində Tehran zirvə toplantısının gedişinə dair fraqmentləri toplantını izləyən əcnəbi jurnalistlərin qələmindən oxuyanda 2017-cü ilin yanvarında startı verilən "Astana prosesi"ndən bəri tərəflərin durduqları mövqelərdən zərrə qədər geri çəkilmədiklərini görürük: Türkiyə Suriyanın bir məhəlləsində də olsa, sünni qrupların dövlət strukturunun olmasına çalışmış,cihadçı qrupların İdlibdən çıxması məsələsində son günlərə qədər "ipə un sərməyə" davam etmiş, Rusiyanın bölgədə hərbi əməliyyata dair qərarlılığını görüncə son günlərdə Qərb ölkələri ilə eyni pərdədən çalmağa başlayaraq, "kimyəvi silah", "mülki insan tələfatı" və "qaçqınlar" məfhumunu tədavüldə saxlamağa üstünlük vermişdir.Prezident Ərdoğanın Tehrana "atəşkəs" parolu ilə getməsinin semantikasını bu nöqtədən oxumaq lazım olsa da orada onun bu şərti qəbul etdirə bilməməsi Ankaranın işini xeyli çətinləşdirmişdir.

Əslində Suriya məsələsində Ankara daim öz işini çətinləşdirən yollardan yürümüşdür.Belə ki, hələ 2011-ci ilin martına qədər Suriya siyasəti o vaxtkı prezident Abdullah Gülün "yumşaq diplomatiyası" altında aparıldığı halda Gülə də məlum olmayan səbəblərdən bir anda təşəbbüsü öz üzərinə alan Ərdoğan-Davutoğlu (o vaxtkı xarici işlər naziri) ikilisi işi əvvəlcə Davutoğlunun Dəməşqdə dövlət başçısı Əsədi istefaya məcbur etməyə çalışması nöqtəsinə qədər götürmüş,Əsəd istefanı rədd edincə Ankara "Suriyanın dostları" adı altında 100 ölkənin Dəməşqə qarşı birliyini yaratmağa çalşmış və hətta 2012-ci ilin aprelində İstanbulda "Suriyanın dostları" adlı iclas da keçirmişdi.Deyəsən, Əsədin asanlıqla getməyəcəyini Washington Ankaradan erkən anladığına görə, dövlət katibi Hillary Clinton 2012-ci ilin avqustunda İstanbulda "artıq Suriyalı qaçqınlara yardım etməyəcəklərini" açıqlamış və ABŞ uzun müddət Suriya məsələsindən uzaq durmuşdu (ta ki Suriyanın şimalında kürdlərin qurduğu Kobane kantonuna İŞİD-in hücum etməsinə qədər). Clintondan təxminən 3 həftə sonra isə baş nazir Ərdoğan "Yaxın günlərdə Dəməşqdəki Əməvi məscidində, inşallah, namaz qılacaqlarını" bəyan edərək Əsədin hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmasının məsuliyyətini sanki öz üstünə götürmüşdü.

İŞİD-in Türk konsulluğunda elan etdiyi "dövlət və xilafət"

Əsədin Suriyanın Şimali-Şərq bölgələrindən çəkilərək üsuli-idarəni kürdlərə buraxmasından sonra 2013-cü ilin yayından başlayaraq Səudiyyə Ərəbistanı, Katar və Küveytin dəstəklədiyi ultra-radikal islamı qruplar bölgədə İŞİD(İraq-Şam İslam Dövləti) adlı təşkilatın çətiri altına toplandılar.Maddi cəhətdən xeyli güclənərək Çindən Avropa ölkələrinə, Rusiyadan Əfqanıstana qədər öz sıralarına saysız döyüşçü daxil edən bu qanlı terror təşkilatı 11 iyun 2014-cü İraqın Mosul şəhərinə girərək 29 iyunda Türkiyənin Mosul baş konsulluğunun binasında "İslam Dövləti" və xəlifəlik elan etdi.Bağdadın yaxınlığına qədər getsə də İraqın paytaxtını ələ keçirməyə müvəffəq olmayan İŞİD Suriya ərazisindəki kürd kantonlarına hücum edincə bilavasitə ABŞ-ın təlqini ilə Türkiyə Şimali İraq peşmərgələrinin Şanlıurfa bölgəsindən keçərək Kobane kürdlərinə yardıma getməsinə icazə verdi (29 oktyabr 2014-cü ildə)

Ölkəsinin torpaqlarının 78%-i işğal altında olan və artıq ordusunun savaşmaya gücü qalmayan Bəşər Əsədin müraciəti və BMT Təhlükəsizlik Şurasının təsdiqi ilə Rusiya 30 sentyabr 2015-ci ildə öz silahlı qüvvələrini Suriya ərazisinə yeridərək "Admiral Kuznetsov" gəmisini Aralıq dənizinə göndərdi.2016-cı ilin dekabrında müdafiə naziri Sergey Şoyqunun prezident Putinə təqdim etdiyi raportda 15 aylıq hərbi əməliyyatlar nəticəsində 35 min terrorçunun öldürüldüyü, 488 tank, 28 min konvensional silah, 1500 raket və s. ələ keçirildiyi yazılmışdı.

O müddətdə Rusiya mətbuatı İŞİD terrorçularının əksəriyyətinin Türkiyə ərazisindən Suriyaya keçdiyinə dair gündəlik və adbaad məlumatlar dərc edirdi.Maraqlıdır ki, Hələbin terrorçu qruplardan təmizlənməsinə ən sərt reaksiya da Türkiyədəki bəzi yardım qurumları tərəfindən göstərilmişdi.Suriyadakı terrorçu qruplar İdlib bölgəsinə tərəf sıxışdırıldıqca Türkiyə "mülayimləri radikallardan ayırmağın lüzumu" tezisini hərarətlə müdafiə etsə də qapalı qapıların arxasında Rusiya "mülayimlərin" silah ambarlarının və həyata keçirdikləri aksiyaların xəritələrini Ankaranın qabağına qoyurdu."İŞİD niyə Mosul valiliyində və ya bələdiyyəsində deyil, Türkiyənin Mosul baş konsulluğunda dövlət elan etdi?"- sualı isə o vaxtdan bəri cavabsız qalıb...

İdlib əməliyyatı ərəfəsində Türkiyə baxımından meydana çıxmış tablo

1.Məzhəb baxımından: limitsiz maddi dəstəyə baxmayaraq, Suriyanın bir küncündə də olsa, "sünni-vəhabi dövləti" qurmaq yenə mümkün olmamışdır.

2.Etnik baxımdan: Hafiz və Bəşər Əsədlərin şəxsiyyət vəsiqəsi belə vermədiyi kürdlər Suriyada özlərinin muxtar bölgələrini quraraq ABŞ ilə ən yaxın müttəfiq halına gəlmişlər.

3.İqtisadi baxımdan : Əsədi devirərək Suriyada sünni-vəhhabi dövləti qurmağı hədəfləyən qüvvələrin başqa bir məqsədi də Katarın maye qazını Suriya üzərindən Avropaya satmaq və bu yolla Rusiyaya ağır iqtisadi zərbə endirmək idi.Bu plan da baş tutmamışdır.

4.Geosiyasi baxımdan: Rusiya heç vaxt dünyəvi Suriyadan vaz keçməyəcəyini və o bölgədə sünni-vəhabi dövləti qurulmasına icazə verməyəcəyini dövlətin ana paradiqması kimi bir daha nümayiş etdirmişdir.Orta Şərq və körfəz regionu növbəti dəfə nüfuz sahələrinə bölünərək körfəz ölkələri tamamilə ABŞ-ın hegemoniyası altına girmiş,İran bölgədəki şiə varlığının əsas lideri halına gəlmiş, Rusiya yaxın və orta möhlətdə bölgədə sünni-vəhabi dövləti qurula bilməyəcəyinin təminatını əldə etdiyi kimi, Aralıq dənizindəki bazasının sayını 1-dən 2-yə çıxarmışdır.

5.Bu proseslərdə 3.2 milyon Suriyalı qaçqınla üzbəüz qalan Türkiyəni indi İdlibdən gələcək qaçqınlar düşündürür.