“Aydın Məmmədovun 1991-dəki ölümünü İsa Hüseynov 1988-də “İdeal” romanında yazıb”

Aydın Məmmədov 1979-cu ilin payızında tənqid cinahından Azərbaycan ədəbiyyatına “dalıb” qırmızı bayraqların ilhamıyla məst olmuş poeziyanın altını üstünə çevirdi; bənzətmə yerinə düşərsə,”bijuteriya dükanına filin girməsi” kimi.Ənənəvi tənqidin “şturvalı”nı poetikaya doğru yönəldən dilçi alimlər Kamil Vəli, Kamal Abdulla və Aydın Məmmədov özləri yaratdıqları  durumu məharətlə dominə etdilər.Hansı kürsüyə çıxırdısa,hələ də qulaqlarımda cingildəyən cır səsiylə salona fərqli bir əhvali-ruhiyyə aşılamağı bacarırdı.O ilin payızında Yazıçılar İttifaqında  Mövlud Süleymanlının “Dəyirman” povestinə qurulan məhkəmədəki çıxışında “Niyə hər gün  küçə-bacada, avtobusda, metroda, iş yerində gördüyümüz Təhminə diqqətimizi cəlb etmir, onu ədəbiyyatın səhifələrində görən kimi əxlaq və namus gözətçisinə çevrilirik?”-  sözlərinin salonda buz kimi hava əsdirdiyini yaxşı xatırlayıram.

Türk dillərindəki aqlütinasiya məsələsinə həsr etdiyi əsərinə görə Aydın  Məmmədov bizim üçün əfsanəvi dilçi idi;  Elmlər Akademiyasının akademik-katibi Məmməd Cəfərin referenti təyin edilən  kimi Türkologiya sahəsində yeni səhifələrin açılması üçün əmsalsız işlər gördü.”Sovet  Türkologiyası” jurnalı Bakida çıxırdı, jurnalın Moskvadakı  baş redaktoru  vəzifəsi əslində  formal iş idi, Bakıda çıxan jurnalı çapa baş redaktorun birinci müavini hazırlayırdı.Aydın Məmmədov 80-ci illərin ikinci yarısında “Sovet türkologiyası” jurnalı baş redaktorunun birinci müavini vəzifəsinə təyin edildi və  nəfəsi tükənmiş jurnalı  yenidən diriltdi.Estoniyanın Tartu universitetində Yuri Lotmanın aspirantı olan dostumuz Arif Acaloğlu 1988-in iyununda Bakıda olanda Baltik ölkələrində yaranmış Xalq cəbhələrindən danışdı, Aydın Məmmədov bizi otağına dəvət etdi; Rəhim Əliyev və Şirindil Alışanovun da iştirakıyla Azərbaycanda Xalq cəbhəsi yaradılması ideyası müzakirə edildi.Təşkilatın payızda qurulması barədə razılığıa gəlindi.Ancaq payızda proseslər fərqli xarakter aldığına görə, yaydan əvvəl toplanmış tərkibdə Xalq cəbhəsi ideyasını gerçəkləşdirmək mümkün olmadı.O dönəmdə lap yaxın olduq.

Hörmətli  Arif Əmrahoğlunun təşviqi və Vaqif Yusiflinin sifarişi ilə  Aydın Məmmədovun “Sözümüz eşidilənədək” kitabı barədə “Azərbaycan” jurnalına məqalə yazdığımı xatırlayıram.İkimiz də işə səhər tezdən gəlirdik, koridorun o başında məni görən kimi əlini yuxarı qaldırıb-aşağı endirər, otağna dəvət edərdi, bir az söhbət edəndən sonra kitabxanaya enər, günortaya qədər işləyəndən sonra Nərimanov prospektindəki Şüşəli bazardan nəhəng  çantasını meyvəylə doldurub Baksovetdəki çayçıya qədər yeyə-yeyə gedərdik.1990-da millət vəkili seçildi.Ölkəmin insanları arasında onun qədər dəqiq məntiqlisini xatırlamıram.Məclisdə tez-tez çıxış edərdi, növbəti səhər mütləq jurnala gələrdi, çıxışı barədə koridordakı müzakirəələri dinləyər, yeni əlavələr edəndən sonra  gedərdi.Tanıdığım illər ərzində hər yerdə dərin iz qoyduğuna  şahidəm: elmdə, siyasətdə, dostluqda...

 Aydın Məmmədov sifariş və ya təlimatla öyrənilməyə ehtiyacı olan bir şəxisyyət deyil.Özgürlükçü gənclik  mütləq şəkildə onu tapacaq, araşdıracaq,ondan öyrənəcək...

1920-ci ilin mayından  bəri Azərbaycanda insanları öldürürlər; məhkəmə hökmüylə güllələyərək, Sibirə sürgün edərək, həbsxanada boğaraq, evinin blokunda alnına güllə sıxaraq, avtomobil qəzasına salaraq.Öldürməyin forması çox önəmli deyil,  “öldürülmək”  təhlükəsinin məmləkətin başının üstündən heç vaxt əskik olmaması acı bir durumdur..Aydın Məmmədov və iş yoldaşım Dilara  Əliyevanın avtomobil qəzasında  həyatla vidalaşmalarını 1937-dən bəri gerçəkləşən o  ölümlərdən biri kimi dəyərləndirirəm.Onun və Dilarə xanımın ölümünü, məncə, İsa Hüseynov daha əvvəl “İdeal” romanında Mədəd Əmirlinin “avariyaya salınaraq” öldürülməsi motivində yazıb.Ölümündən 20 gün qabaq “Azərbaycan” mehmanxanasının girişində qarşılaşmışdıq, onun da Türkiyədən qonağı vardı, yaxın günlərdə Şəkiyə getməyi qərarlaşdırmışdıq.Ölüm xəbərini də “Azərbaycan” mehmanxanasının otaqlarının birində eşitdim.Ölümün səbəbini araşdırmaq üçün Ankaradan 2 nəfərin gəldiyini xatırlayıram.Şəkiyə getdilər, ancaq qəzanın izləri tamamilə silinmişdi.

Ölümünün üzərindən 31 il keçərkən bir daha təkrar edim ki, Aydın Məmmədovun şəxsiyyətinin sifarişlə  və təlimatla  öyrənilməsinə ehtiyac yoxdur.Zəmanəsindən irəlidə olan şəxsiyyətdir, elmdə və siyasətdə dərinlik axtaranlar Aydın Məmmədovu mütləq şəkildə kəşf edəcəklər.

Azərbaycan  təkrar millət olma mərhələsinə qayıtmağı düşünəndə Aydın ən çox ehtiyac hiss etdiyi şəxsiyyətlərdən biri olacaq...

Mayıs Əlizadə