Əmək müqaviləsini necə təşviq etməli: beynəlxalq təcrübə nə deyir?

Muzdlu işçilərin əmək müqaviləsi olmadan çalışdırılmasına dünyanın istənilən ölkəsində rast gəlmək mümkündür. Lakin qabaqcıl ölkələrlə müqayisədə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə bu problem daha genişmiqyaslıdır və kəskin xarakter daşıyır. Qeyri-rəsmi məşğulluq və qanunsuz muzdlu fəailiyyətdən istifadə Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün ən ciddi problemlərdən biridir. Rəsmi statistik məlumata görə, hazırda Azərbaycanda məşğul olan işçi qüvvəsinin təxminən 33 faizi əmək müqaviləsi əsasında çalışır. Halbuki, məsələn, inkişaf etmiş ölkələrdə işçi qüvvəsinin ən azı 90%-i, bir sıra keçid ölkələrində isə 80-85%-i rəsmi işəgötürənlə imzalanan əmək müqavilələri əsasında fəaliyyət göstərir. 

İqtisadi Təşəbbüslərə Yardım İctimai Birlyinin ekspertləri esab edir ki, Azərbaycan hökumətinin son illər qeydiyyatsız muzdlu məşğulluğun qarşısının alınması istiqamətində vergi və əmək qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi, Əmək Müfəttişliyinin nəzarətinin gücləndirilməsi istiqamətində atdığı addımlar hələlik arzuolunan nəticəni vermir. Belə ki, axır  illərdə ümumi məşğulluqda əmək müqaviləsi ilə çalışanların xüsusi çəkisi dəyişməz qalıb. Onların qənaətinə görə, əmək müqaviləsinin bağlanması üçün beynəlxalq təcrübədən yararlanmaq lazımdır. 

İqtisadçı ekspert Rövşən Ağayev deyıb ki, hələ ilk dəfə 1972-ci ildə Beynəlxalq Əmək Təşkilatı Keniya ilə bağlı hazırladığı hesabatda “qeydiyyatsız məşğulluq” anlayışından istifadə edib və işəgötürənlə kontrakt bağlamadan əmək münasibətlərinə daxil olan müzdlu işçləri “qeydiyyatsız məşğullar” kateqoriyası kimi təsnifləşdiriblər: “Həmin vaxt müqaviləsiz çalışma dafa çox kənddən şəhərə miqrasiya edən, lakin formal sektorda özlərinə iş tapa bilmədikləri üçün yaşayışlarını təmin etmək məqsədilə qeyri-formal fəaliyyətlərə cəlb olunmağa məcbur qalan insanlar arasında geniş yayılmışdı. 

1970-2000-ci illər ərzində bəzi Avropa ölkələrində qeydiyyatsız məşğulluğun miqyası hətta 2 dəfəyədək genişlənib. Bu, uzun illər sənayedə mövcud olan və sərt əmək münasibətlərini təmin edən Fordizmin yerinə elastik istehsalın və elastik məşğulluğun meydana gəlməsilə ilə bağlı olub. 70-ci illərdə 3-15% intervalında dəyişən qeydiyyatsız məşğulluğun səviyyəsi sonrakı onillikdə bəzi ölkələrdə hətta 48%-ə çatıb. Sonuncu dəfə 2006-cı ildə BƏT-nin hazırladığı qlobal hesabatdan aydın olur ki, dünyanın inkişaf etməkdə olan ölkələrində qeydiyyatsız məşğulluğun səviyyəsi həddən artıq yüksəkdir. Məsələn, qeyri-rəsmi fəaliyyət göstərən işçi qüvvəsinin ümumi məşğulluqda payı Misir və Tunisdə 50-55%, Meksika və Braziliyada 55-60%, Kenya və Çadda 70-75%, İndoneziya və Hindistanda 80-83% təşkil edir. 

Avropa Komissiyasının hələ 2004-cü ildə apardığı qiymətləndirmə zamanı aydın olub ki, AB-nin köhnə üzvləri arasında qeyri-rəsmi məşğulluğun ümumi məşğulluqda ən yüksək payı Yunanıstan (20%) və İtaliyada (17%), ən aşağı həddi Avstriya, Niderland, Böyük Britaniya və  Almaniyada (1,5-4% intervalında) qeydə alınıb. Bu göstərici AB-nin yeni üzv-ölkələrində nisbətən yüksəkdir. Məsələn, həmin dövrdə Estoniyada 9, Çexiyada 10, Litva, Latviya və Macarıstanda 15-18, Rumıniya və Bolqarıstanda isə 20-22% qeyri-rəsmi məşşğulluq qeydə alınıb”.

Rövşən Ağayev deyir ki, aparılan araşdırmalar göstərir ki, dünya ölkələrində əmək müqaviləsi olmadan çalışmanın səbəbləri bir-birinə çox yaxındır: “İşəgötürənlər muzdlu işçilərə zəruri sosial zəmanətlərin (məzuniyyət, istirahət, sosial risklərə görə müavinətlər, pensiya hüququnun təmin olunması) verilməsini özləri üçün izafi öhdəlik və ağır yük hesab edirlər. Bu səbəbdən onlar imkan düşdükdə, əmək münasibətlərinin rəsmiləşdirməkdən yayınmağa üstünlük verirlər. Bəzi hallarda müzdlu işçilərin özləri əmək haqqı vergisindən yayınmaq üçün müqaviləsiz çalışma təklifini dərhal qəbul edir”. 

Türkiyəli mütəxəssislər hesab edir ki, bu ölkədə rəsmi sektorun qeydiyyatsız məşğulluğa üz tutması bəzi hallarda sahibkarların kredit ehtiyaclarının qarşılanmaması ilə bağlı olur. Belə ki, hazırda Türkiyə sənayesində 200 mində artıq kiçik və orta sahibkarlıq subyekti var. Ölkədə sənaye istehsalının 99%-i, sənayedə məşğulluğun isə 56%-i həmin subyektlərin hesabına təmin edildiyi halda, sənaye sektoruna yönəldilən kreditlərin cəmi 3-4%-i kiçik və orta sahibkarlara çatır. Zəruri maliyyə ehtiyaclarını qarşılaya bilməyən kiçik firmaar bir çox hallarda alternativ yol olaraq sosial öhdəliklərindən yayınmaqla xərclərə qənaət etməyə can atır. 2007-2008-ci illərdə Türkiyədə qeydiyyatsız çalışanların ümumi məşğulluqda payı orta hesbala 45-47% ətrafında dəyişib. İnkişaf etmiş ölkələr sırasında qeydiyyatsız və müqaviləsiz çalışmaların məhdudlaşdırılması sahəsində yaxşı təcrübələrdən biri Fransadadır. Bu ölkədə qeyri-rəsmi muzdlu məşğulluğun ümumi məşğulluqda payı 14%-dən çox deyil. Verilən məlumata görə, bu cür məşğulluq əsasən qeyri-qanuni miqrantlar arasında yayılıb. Müqaviləsiz məşğulların təxminən 90%-i 2 sahənin (60%-i xidmət, 27%-i isə tikinti sektorunun) payına düşür. Əsas mübarizə vasitələri kimi aşağıdakı tədbirlər görülüb: 

qeyri-rəsmi məşğulluqla mübarizə üzrə nazirliklərarası büro yaradılıb;

əmək bazarı ilə əlaqəli rəsmi qurumlar arasında iş birliyinin gücləndirilib. 

Fransa qanunvericiliyinə görə, bütün sahibkarlar boş iş yerinə işçi götürmək üçün öncədən elan verməlidirlər. Həmin elanın dövlət məşğulluq orqanına göndərilməsi məcburidir. Əgər hər hansı işəgötürən elansız işçi qəbul edərsə və həmin fakt rəsmi qurumlar tərəfindən aşkarlanarsa, bu qeyri-rəsmi məşğulluğqdan istifadənin yoxlanılması üçün dəlil ola bilər. Fransada əmək müqaviləsiz çalışdırmaya görə, sahibkarlara qarşı çox sərt cəzalar var. Pul cəriməsinin məbləği  15 000-100 000 avro intervalında dəyişilir. Qanunvericiliyə görə, müəssisənin bağlanması, məhsulların müəssisədən alınaraq hərraca çıxarılması, müəssisənin müəyyən müddətə tenderlərə qatılmasına qadağa qoyulması, sahibkarın həbsi kimi sərt cəzalara da imkan verir.   

Almaniyada da müqavilə olmadan qeyri-qanuni müzdlu əməyin tətbiqini məhdudlaşdırmaq istiqamətində effektiv dövlət siysəti formalaşdırılıb.  Rəsmi məlumata görə müqaviləsiz müzdlu məşğulluq əsasən qanunsuz miqarnatlar və tələbələr arasında geniş yayılıb. Qeyri-rəsmi mzdlu məşğulluğun geniş yayıldığı sahələr inşaat, ictimai iaşə (otel-restoran) və evdə xidmət sektorlarıdır. İlk dəfə 1957-ci ildə Almaiyada “Qeydiyyatsız məşğulluqla mübarizəyə dair” Qanun qəbul edilib və həmin qanunda qeyri-rəsmi müzdlu məşğulluğu aradan qaldırmaq üçün gərək olan cəza tədbirləri əks olunmuşdu. 1999-cu ildə ölkədə qeydiyyatsız məşğulluqla mübarizə məqsədilə vergi islahatları aparılmış, həmin islahatlar çərçivəsində gəlir vergisinin dərəcləri azaldılmış, gəlir vergisindən azadolmaların əhatə dairəsini genişləndirilmişdir.  Elə həmin qəbul olunan başqa bir qanun – “Özünüməşğulluğun təşviqinə dair” qanun vasitəsilə muzdlu işçilərin və özünüməşğulluların statusunu təyin etmək üçün meyarlar müəyyənləşdirilmişdir. Bu ölkədə qeydiyyatsız muzdlu məşğulluqdan istifadəyə görə çox sərt cəzalar mövuddur. Əgər bu istifadənin bilərəkdən (məqsədli) baş verdiyi sübuta yetirilərsə, işəgötürən 500 000 avro, bilmədən baş verdiyi aydınlaşarsa 250 000 avro məbləğində cərimə edilir. Lakin Almaniyada təkcə sahibkarlar deyil, muzdlu işçilər üçün də  cərimə nəzərdə tutulur. Məqsədli edilib-edilməməsindən asılı olaraq muzdlu işçiləri 2500-5000 avro məbləğində cəriməyə, qeydiyyatsız çalışma halı təkrar aşkarlandıqda isə həbs cəzasına məruz qalır.  Qeyri-rəsmi muzdlu məşğulluğun geniş yayıldığı evdə xidmətlə (evdə xidmətçilik, uşağa baxmaq) məşğul olan muzdlu işçilərlə bağlı ayrıca mexanizm tətbiq olunur. Həmin mexanizmə görə, ev sahibi ilə işçi arasında əmək sazişi bağlanmalı, həmin sazişə uyğun olaraq işçiyə xüsusi formalı qaimə əsasında ödəniş edilməlidir. Türkiyədə qeydiyyatsız məşğulluq daha çox  qadınlar arasında geniş yayılıb. Bütün qadınların 60%-i bu qəbildən olan məşğulluqla əhatə olunub. Ankara Ticarət Odası tərəfindən "İşsizliklə mübarizə üsulları: Qeydiyyatsız Məşğulluq" hesabatında qeyd olunur ki, 2002-2006-cı illərdə aqrar sektordan kənar iqtisadi sahələrdə qeydiyyatsız məşğulluğun payı 47% olmuşdur. Qeyri-rəsmi məşğulluğun ən geniş yayıldığı sektor isə kənd təsərrüfatıdır.  Son illər bu ölkədə əmək müqaviləsi bağlamadan muzdlu işçi çalışdırmasına qarşı hökumət səviyyəsində ciddi addımlar atılır. Türkiyə baş nazirinin 28 saylı 2006-cı il tarixli sərəncamı ilə “Qeydiyyatsız məşğulluqla mübarizə Layihəsi”nin icrasına start verilib. Bunun ardınca isə hökumət “Qeydiyyatsız iqtisadiyyatla mübarizə strategiyasının gerçəkləşdirilməsi üzrə Plan (2011-2103-cü ilər)” adlı sənəd təsdiqləyib. Həmin sənəddə Sosial Sığorta Qurumuna qeydiyyatsız məşğulluqla mübarizəyə dair ayrıca tədbirlər planı müəyyənləşdirilb. Türkiyədə “Qeydiyyatsız məşğulluqla Mübarizə Portalı adlı rəsmi hökumət saytı yaradılıb. Türkiyədə əmək müqaviləsiz (sığortasız) müzdlu işçi çalışdırmaya görə yüksək cərimələr nəzərdə tutulur. İşəgötürənlər hər sığortasız işçiyə görə  minimum əmək haqqının 29-38 misli intervalında (təxminən 13-20 min dollar) cərimələnə bilər.

Araşdırma USAİD (ABŞ BİA) tərəfindən maliyyələşdirilən "Kiçik Sahibkarlığın İnkişafına dəstək" layihəsi çərçivəsində aparılıb.