Hökumət Bakı-Oğuz-Qəbələ su kəmərini çəkərkən verdiyi vədləri yerinə yetirməyib

Martın 17-də Azərbaycan Nazirlər Kabineti “Azərbaycan Respublikasında sudan ödənişli istifadə qaydaları” adlı sənəd qəbul edib. Sənəd yaxın gələcəkdə hasilatında və çatdırılmasında “Azərsu” SC-nin iştirak etmədiyi suya görə ölkə vətəndaşlarından ödəniş alınmasını nəzərdə tutur. Qeyd edək ki, Abşeron kəndlərində hələ də qədim su quyuları qalır ki, sakinlər bitkiləri suvarmaq üçün onlardan su götürürlər, bəzi quyularda hətta içməli su olur. Sahibləri quyulara görə pul ödəmirlər. Azərbaycanın dağ kəndlərinin sakinləri həyətlərinə axan bulaq suyunu qədim, bəzən də qorunub saxlanmış keramik borular vasitəsilə alırlar. Bu qəsəbələrdə “Azərsu” İB yoxdur, su sayğacları yoxdur.

Martın 17-dən başlayaraq, üç ay ərzində ekologiya və təbii sərvətlər nazirinin müşaviri Rasim Səttarzadə istifadə edilmiş suyun ölçülməsi və ona görə ödənişin alınması metodologiyasının müəyyən edilməsilə sözügedən sənədin praktikaya tətbiqilə bağlı    dövlət qurumlarından təkliflər toplayır. 

R.Səttarzadənin bəyanatının mətnində deyilir ki, Azərbaycanda texniki qurğu və avadanlıqlardan istifadə etməklə yeraltı və yerüstü su mənbələrindən (su hövzələri və s.) su götürən fiziki və hüquqi şəxslərdən ödəniş tutulacaq. Ödəniş istifadə olunan suyun həcmindən asılı olacaq.

Bu xəbər Oğuz-Qəbələ-Bakı su kəmərinin işə başlaması ilə paytaxt və Bakıətrafı qəsəbələrin sakinlərinin gecə-gündüz içməli su alacaqlarına dair hökumətin əvvəlki məlum vədlərilə uyğun gəlmir. Üstəlik, bu suyun keyfiyyəti və saflığı yüksək səviyyədə olacaq. Lakin bu günədək nə Bakının bəzi rayonlarında, nə də Abşeron yarımadası qəsəbələrində, eləcə də Sumqayıtda və qonşu yaşayış məntəqələrində hökumətin vədi yerinə yetirilməyib. 2010-cu il dekabrın 28-də Oğuz-Qəbələ-Bakı su kəmərinin istismara verilməsi mərasimi olub.

Faktların, sənədlərin, tikintinin öyrənilməsi, bu su yolunun çəkildiyi torpaq sahələrinin sahiblərinin hüquqlarının müdafiəsilə Neftçilərin Hüquqlarını Müdafiə Komitəsi  məşğul olub. Turan komitənin sədri Mirvari Qəhrəmanlıya suallar verib. Onun cavabları hökumətin xalqa verdiyi vədin yerinə yetirilməməsinin səbəblərini və  suya görə ödəniş toplamaqla bağlı hakimiyyətin niyyətini ortaya qoyub.

- Qəbələ-Oğuz-Bakı su kəməri niyə çəkilib?

- Bu su kəmərinin işinin effektivliyinin yeganə və ən yaxşı sosial-iqtisadi indikatoru Bakı əhalisinin içməli su ilə təchizatının göstəricisidir. Vətəndaşlarımızın şəhərin hansı ərazilərində və neçə saat su aldığı məlumdur. Bakı suyu beş mənbədən alır: Ceyranbatan su anbarı, Şollar kəndindən su kəməri, Xaçmazdan su kəməri, Kür çayından su və Qəbələdən su kəmərilə.

90-2000-ci illərdə Bakı su ilə çox pis təchiz olunmuşdu, bu səbəbdən paytaxta Oğuz və Qəbələ rayonlarından yeni su kəmərinin çəkilməsinin layihələndirilməsi qərara alındı. Layihə qeyri-dəqiq, tələm-tələsik, yeraltı suyun artezian quyularından götürülərək saniyədə 5 kubmetr içməli və keyfiyyətli suyun Bakıya çatdırılması nəzərə alınaraq hazırlanıb. 2007-ci ilin martında Oğuz rayonunun Sincan kəndində bu layihənin təməli qoyuldu və tikinti işlərinə başlanıldı. Layihənin təhvil verilməsi 2008-ci ilin sonuna planlaşdırılsa da, 2010-cu ilin yanvarında tamamlandı. Layihənin əsas icraçısı “Azərsu” ASC idi, o vaxt ona Oqtay Əsədov rəhbərlik edirdi. Bütün xərclər Neft Fondunun hesabına idi.

Su kəmərinin layihələndirilməsi və tikintisi Türkiyənin Turan Hazinadaroğlu İnşaat və Ticarət Anonim, Tekser İnşaat Sanayi və Ticarət Anonim şirkətləri, eləcə də Azərbaycanın “Gəncə Körpü Tikinti -2” SC tərəfindən həyata keçirilib. Quyular Arsan Arıtma və İnşaat Anonim və Özalp İnşaat Enerci və  Sanayi Ltd. şirkətləri tərəfindən qazılıb. Layihənin idarə edilməsinin və nəzarətin beynəlxalq praktikaya uyğun həyata keçirilməsi üçün tender yolu ilə Almaniyanın “SESConsultingEngineersSalzgitter” şirkəti seçilib.

Su kəmərinin uzunluğu çox vaxt 267 km. olaraq göstərilir, lakin 260 km. və 263 km. olması barədə məlumatlar da var.

- Tikintiyə nə qədər vəsait sərf olunub və kim maliyyələşdirib?

Əvvəlcə hökumət layihənin smeta dəyəri barədə məlumat verdi - 480 milyon manat. Sonra ümumi xərci 779,6 milyon manata (1 milyard dollar) qaldırdılar. Biz bu məbləği digər ölkələrdəki analoji işlərlə müqayisə etdik. Uzunluğu 1760 km. olan Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəmərinin bir kilometri 3,5 milyon dollara başa gəlib. Bakı-Oğuz-Qəbələ su kəmərinin bir kilometrinin tikintisi isə 2,8 milyon manata (3,58 milyon dollar) başa gəlib. Qiymət göstəricilərinin yaxın olduğunu deyə bilərik.

Biz bu layihənin hərtərəfli monitorinqini apardıq, bəyan edilmiş məlumatlarda uyğunsuzluq aşkar etdik. Neft Fondunun saytında təqribən 150 metr dərinlikdə  78 artezian quyusunun qazıldığı bildirilib. Amma bizdə olan məlumata görə, 120 quyu 150 metr dərinlikdə 120 quyu qazılıb. İşlər suqəbuledici hövzədə (Oğuz, Qəbələ) və 8 rayonun ərazisində su kəmərinin marşrutu boyunca aparılıb. Boru kəmərinin istismar müddəti 50 ildir.

- Tikinti və maliyyələşdirmə şəffaf idimi?

- 4 mindən çox torpaq sahibi onlara məxsus torpaqların layihə üçün istifadəsindən zərər çəkib. İşə başlamadan iki ay öncə sahiblərlə müqavilələr bağlanmalıydı. Amma bu, baş verməyib, sadəcə, texnika və avadanlıqları şəxsi torpaq sahəsinə gətirərək işə başlayıblar.

Heç bir şirkət dağıdılan bağlara, torpağın məhv edilmiş münbit qatına, zəbt olunmuş sahələrə görə zərərçəkənlərə pul ödəmək fikrində deyildi. Biz hökumətlə gərgin işdən sonra “Azərsu” SC-dən kompensasiya almağa nail olduq. Məhkəmənin müdaxiləsindən sonra torpaq sahibləri 2019-cu ilə qədər kompensasiya aldılar.

Podratçı şirkətlərin seçimi şəffaf olmayıb. Şirkətlər tenderin keçirilmə vaxtını bilmirdilər. Qeyri-rəsmi mənbələrdən öyrəndik ki, 22 şirkət öz sənədlərini təqdim edib, beş şirkət iştirakdan imtina edib, firmaların adları indiyədək məlum deyil. 22 naməlum şirkətdən yeddisi beş ölkədəndir. Bu ölkələrin adları məlum deyil.

İş qrafikləri yerinə yetirilməyib, iş mərhələlərində və fəhlələrə maaşların verilməsində gecikmələr olub. Gecikmələrin səbəbi açıqlanmayıb, bütün proses qapalı olub. Çox şübhəli məqamlar var. Məlum olub ki, layihəyə polyester boruları satan Azərbaycanın “Azkompozit” şirkəti 2006-cı il dekabrın 29-da yaradılıb, tenderin qalibi isə həmin ilin avqustunda olub. Fəaliyyət göstərməyən şirkət tenderdə necə qalib gələ bilər? Məlumdur ki, çuqun borular plastik borulardan daha etibarlı və iki dəfə davamlıdır, ekspertlər bildirirlər.

Bəzi şirkətlər iş zamanı podratçılarla müqavilələri pozublar və bunu şirkətlərin seçil üzrə tenderin keçirilməsi zamanı problem yaşadıqları ilə izah ediblər.

Xarici şirkətlər tərəfindən işlərin yerinə yetirilməsilə bağlı  monitorinq və iradlar olmayıb, daha doğrusu, bundan xəbərimiz yoxdur.

Azərbaycan hökuməti Böyük Bakının su təchizatını yaxşılaşdırmaq üçün Dünya Bankından, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankından kredit götürüb. Amma heç kim bunun monitorinqini aparmayıb. Hökumət Bakını və onun rayonlarını 24 saat ÜST standartına uyğun təmiz su ilə təmin edəcəyini vəd verib. İndi demək olar ki, bütün tikinti işlərindən sonra bu, fasiləsiz baş vermədi.

Ölkə əhalisinin su təchizatının yaxşılaşdırılması imkanları müzakirə olunanda yazırdılar ki, beynəlxalq standartlara görə, Azərbaycan əhalisi il ərzində 1,6 milyard kubmetr içməli və məişət suyu ilə təmin edilməlidir. Amma suqəbuledici regionlar Bakını bu qədər su ilə təmin edə bilmir. 2010-cu ildə apardığımız monitorinqlər nəticəsində bildirdik ki, illər keçdikcə suqəbuledici ərazilərdə suyun həcmi azalacaq, ona görə də bu layihə səmərəsiz olacaq. İndi biz bunu hər gün görürük.

- İctimai ekspertiza aparılmalıydımı və niyə aparılmayıb? Beynəlxalq praktika bu barədə nə deyir?

- Əvvəlcə işlərin 14 aya başa çatdırılması nəzərdə tutulsa da, işlərin müddəti 3 dəfə uzadılıb, layihə xərcləri də iki dəfə artırılıb. Torpaq istifadəçilərinə verilən əlavə kompensasiyalarla birlikdə xərclər milyard manatı ötüb. İşlərin daxili və xarici monitorinqi aparılmayıb, layihələndirmədə, tenderlərdə və işlərdə şəffaflıq olmayıb. Şəxsi torpaq sahələrinin götürülməsi Azərbaycan Konstitusiyasına və qanunlarına zidd olaraq qanunsuz həyata keçirilib. Hər şey qeyri-şəffaf olduğundan sadalanan nöqsanlarda günahkar olanlar ictimaiyyətə məlum deyil, cəzalandırılanlar haqda açıq məlumat yoxdur. Müqavilə işlərinin yerinə yetirilmə müddətinin pozulmasına görə heç kim cəzalandırılmayıb. Təkcə onu demək kifayətdir ki, “Azərsu” İB-nin rəhbəri Milli Məclisin sədri səviyyəsinə qədər yüksəlmişdi.

Yalnız bizim təşkilat xarici qrantın hesabına üç il ərzində işlərin getdiyi yerlərdə monitorinq aparıb. Hökumətin əsas nöqsanı ictimaiyyətə işlərin ətraf mühitə təsiri barədə açıq sənəd təqdim etməməsiydi. O vaxtkı ekologiya naziri Hüseynqulu Bağırzadə bizi nazirliyə dəvət etdi, mən ondan layihənin ətraf mühitə təsirinin qiymətləndirilməsinə dair sənədi göstərməsini xahiş etdim, ancaq o, belə sənəd göstərmədi. Onlar tez, planlaşdırmadan, ətraf mühitin qayğısına qalmadan,  ətraf mühitin mühafizəsi haqqında Beynəlxalq Konvensiyanı pozaraq istədiklərini etdilər. Oğuz rayonundakı 30 quyu quruyub. Relikt Tuqay meşələri quruyub. Oğuzda, Şəkidə quyuların düşünülməmiş şəkildə qazılması nəticəsində indi su yoxdur, fermerlər susuzluqdan əziyyət çəkirlər. Torpağın məhsuldar qatı məhv edilib, meşə təsərrüfatının bərpası üçün heç bir iş görülməyib. Su kəmərinin çəkilişi başa çatdıqdan sonra meşələrin bərpası planı yoxdur. Şamaxı, Oğuz, İsmayıllı və Qəbələ rayonlarının meşə təsərrüfatına 5 milyon 736 min manat ziyan dəyib. Bu, biomüxtəlifliyin pozulmasına gətirib çıxarıb, heyvanlar aləmi bölgəni, əsasən Oğuz rayonunu qismən tərk edib.

- Ev təsərrüfatında istifadə üçün quyulara və çaylardan suqəbuledicilərə görə ödəniş məqbuldurmu və hansı şərtlərlə?

- Hesab edirəm ki, tələm-tələsik, cəzasız qalaraq, alternativ variantlar axtarılmadan, görülən işlər beynəlxalq instansiyalarda götürülmüş kreditlərin ödənilməsi üçün dövlətə maliyyə baxımından fayda gətirmədi. Bu, layihənin düzgün planlaşdırılmaması, lazımi ekspertizanın aparılmaması nəticəsində baş verib. Çatışmayan vəsaiti toplamaq üçün hökumət əhalinin həmişə pulsuz istifadə etdiyi suya görə pulun yığılması üçün yeni normativlər hazırlamağı düşünüb. Əminəm ki, əgər sənaye, kənd təsərrüfatı istehsalı üçün çay və quyu suyuna görə ödəniş artezian quyusu ilə istifadə yeri arasındakı məsafədən asılı olaraq differensiallaşdırılmalıdırsa, hökumət məişət ehtiyacları üçün, çiçəklərin suvarılması, evlərdə və həyətlərdə istifadə üçün su pulu almamalıdır.

ххх

Əlavə edək ki, Bakı şəhərinin 2040-cı il üçün Baş Planında Bakı və Abşeron yarımadasında içməli suya gündəlik tələbatının 1,25 mln. m3-dən 1,8 mln. m3-ə çatdırılması nəzərdə tutulub. Beynəlxalq standartlara görə, Azərbaycan əhalisi il ərzində 1,6 milyard kubmetr içməli və məişət suyu ilə təmin edilməlidir. Azərbaycanda su təchizatı 5,3 dəfə azdır, yəni 306 milyon kubmetrdir. Bu, gündə adambaşına 83 litr su deməkdir ki, bu da beynəlxalq normadan 5,3 dəfə azdır.

Bakı-Oğuz-Qəbələ su kəmərində tikinti işlərinin başlandığı gün “Azərtac” agentliyi bildirmişdi ki, paytaxt əhalisinin 40%-i fasiləsiz, 60%-i isə qrafik üzrə su ilə təmin olunub. Oğuz-Qəbələ-Bakı su kəməri istismara verildikdən sonra əhalinin 75%-ə yaxını fasiləsiz, qalanı isə müəyyən qrafik üzrə su alacaq. Suyun qrafik üzrə verilmə müddəti demək olar ki, iki dəfə artacaq. Daha sonra deyilirdi ki, paytaxtda yeni xətlər çəkiləcək, mövcud kiçik diametrli borular daha iriləri ilə əvəzlənəcək, bununla da yaxın bir neçə ildə şəhərə qrafik üzrə suyun verilməsi tamamilə ləğv ediləcək. Bakıətrafı yaşayış məntəqələrində isə bu problem yeni su təchizatı və kanalizasiya sisteminin çəkilməsi nəticəsində həllini tapacaq. Vədlər yerinə yetirilmədi.

(1 manat=$0,78)